artykuly-Miasto Żukowo kolebką haftu kaszubskiego
| Miasto Żukowo kolebką haftu kaszubskiego | ||
 |
||
|
Haft jest bardzo interesującą dziedziną wytwórstwa ludowego na Kaszubach. W mieście i gminie Żukowo wzrosło ponownie zainteresowanie możliwością przyswojenia sobie umiejętności hafciarskich. Długa tradycja, którą ma to rękodzieło na tych terenach jest tu niewątpliwie istotna. Spopularyzowanie wiedzy dotyczącej haftu na Kaszubach powinno przyczynić się do większego nim zainteresowania także wśród turystów, którym to rękodzieło - choćby przez wydaną dawniej kolorową widokówkę - może kojarzyć się z Wdzydzami i tamtejszym muzeum.Bardzo cennym zabytkiem w Żukowie jest velum z I połowy XIII w., którego kolorową fotografię zamieszczono w opracowaniu Grzędzickiego (1989). Być może to dzieło hafciarskie pojawiło się w Żukowie za sprawą siostry księcia Świętopełka – Witosławy, która była tu przeoryszą (kierowniczką placówki zakonnej). Przeoryszę wybierały siostry kanoniczki z swego grona. Zwykle norbertanki przyjmowały w szeregi sióstr kanoniczek panny wywodzące się z warstwy rycerskiej. Poprzedzała to dwuletnia lub roczna próba, a dalej dwuletni nowicjat. Jego pomyślne przejście kończyło się złożeniem ślubów zakonnych (profesji). Wiązało się to z obcięciem włosów profesce i nałożeniem na jej głowę białego welonu (velum) – (Szybkowski, 2003). Do żukowskich zabytków należy ornat z XIII w. - z czasów panowania książąt kaszubsko-pomorskich - uchodzący za płaszcz księcia Świętopełka, a którego kolorową fotografię zamieszczono w opracowaniu Grzędzickiego (1989). Według tego autora jest to dar przekazany norbertankom, które przerobiły go na szatę liturgiczną. Podczas okupacji hitlerowskiej tzw. płaszcz księcia Świętopełka II został wywieziony na tereny - podległe utworzonej później - b. Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Władze tego państwa zwróciły go Polsce i tak trafił on okrężną drogą z Żukowa do Muzeum Narodowego w Gdańsku. W magazynie Muzeum Etnograficznego w Gdańsku-Oliwie jest fragment białego płótna wyhaftowanego białą nicią - pochodzący z klasztoru w Żukowie - wykonany w 1746r., a podarowany w 1960r. przez hafciarkę Jadwigę Ptach z Żukowa. W Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Chojnicach znajduje się - dostępny dla zwiedzających, cenny eksponat z 1767r. - kolorowy haft wykonany przez norbertanki żukowskie. Na planszy 5 wzorów (Trojanowska, Ptach Z. i J., 1976) jest zabytkowy wzór przeniesiony na płótno przez siostry J. i Z. Ptach z haftu kościelnego z 1672 r. Na planszy 6 drugiej teczki (Trojanowska, Ptach Z. i J., 1978) jest wzór, a zwłaszcza kolorowe motylki podobne do białych z haftu kościelnego z 1746 r., podarowanego przez J. Ptach do Muzeum w Gdańsku-Oliwie. Norbertanki żukowskie słynęły z haftu, tworząc bezcenne dzieła, a głównie szaty liturgiczne, ale uczyły również panny z Kaszub - i nie tylko - upowszechniając swój kunszt (K.O., 1993). Dr hab. Romanow (2003) opisując dzieje Żukowa w latach 1818 – 1920 zanotował, że po kasacji klasztoru w 1834 r. zakonnice przekazały swe umiejętności miejscowym dziewczętom, które to, a zwłaszcza Marianna Okoniewska oraz dziewczyny z rodziny Ptach, kontynuowały oraz twórczo rozwinęły tradycję i sztukę, pięknego, żukowskiego haftu. Trzeba dodać, że Zofia Ptach – wnuczka Marianny z d. Okoniewskiej - urodziła się 20 marca 1896r. (Trojanowska, 1997). Mężem Marianny był Jan Ptach, a ona jak podał Grzędzicki (1989) nie haftowała ornatów, “... ale płócienne fartuszki, bluzki, serwetki i długie ręczniki.” Zapewne te “długie ręczniki” oznaczają rodzaj wyhaftowanej makaty - zasłony, którą wykonała wiele lat później również Helena Gros z Żukowa – uczennica J. i Z. Ptach. Wisi takie płótno z wzorami, na specjalnej półce zasłaniając wieszaki przy ścianie. We Wdzydzach haft zaszczepiła Teodora Gulgowska (ur. 1860r.), która z kaszubską sztuką ludową zetknęła się w Żukowie u swego brata księdza Jana Fethke (Bukowski, 1950). Zimą 1906/1907 roku przeszkoliła grupę dziewcząt z Wdzydz w dziedzinie techniki hafciarskiej, a do I wojny światowej wykształciła ponad 100 hafciarek (Kwaśniewska i Sadkowski, 2000). Autorzy ci uważają, że w pierwszym okresie, w powstających w tej wsi haftach zauważalne były wpływy niemieckie. Etnograf Błaszkowski (1983) uznał, że konkurentem ośrodka wdzydzkiego stał się zespół żukowski, któremu kierunek nadały J. i Z. Ptach nauczone sztuki hafciarskiej od swej babki, uczennicy ostatnich sióstr norbertanek. Autor ten o tej rywalizacji pisał, również wcześniej (Błaszkowski, 1979). Na hafty pochodzące z Żukowa zwróciła też uwagę Szałaśna (1987), a także Szkulmowska (1995). Najstarszą szkołą haftu kaszubskiego jest żukowska i ona dała początek pozostałym: wdzydzkiej, puckiej i wejherowskiej (Rezmer, 1979). Tyborska (1981) podała, że najstarszym rodzajem haftu na Kaszubach jest haft żukowski, a zapoczątkowały go siostry zakonne. Ostrowska i Trojanowska (1974) zauważyły, że w poklasztornych tradycjach haft przetrwał tylko w Żukowie, a później powstał ludowy ośrodek hafciarski we Wdzydzach. Błaszkowski (1983) podaje, że Maksymilian Lewandowski był kontynuatorem szkoły wdzydzkiej, nauczycielem i wielkim miłośnikiem haftu. On początkowo interesował się sprzętem kaszubskim oraz współdziałał z Gulgowskimi i niewątpliwie miał wpływ na siostry Ptach, gdy pracował w Kościerzynie. Dyplomy i wzory Lewandowskiego (1874 – 1943) zniszczyli hitlerowcy (Wica-Gostomski, 1981). Haft sióstr Zofii i młodszej od niej Jadwigi Ptach, które owocnie czerpały z bogatych zasobów haftów norbertańskich, trafił poprzez kurię biskupią w Pelplinie do papieży: Jana XXIII i Pawła VI (Grzędzicki, 1989). Później cenny obrus żukowski przekazano dla papieża Jana Pawła II w Niepokalanowie. Takie hafciarki z Żukowa jak: Wanda Dzierzgowska, Bernadeta Reglińska czy Ewa Wendt zdobyły wiele nagród, wyróżnień, a nawet medal. Część hafciarek żukowskich z poznanych motywów komponuje wzory, niektóre są członkami Stowarzyszenia Twórców Ludowych (STL). Kilka zostało przyjętych w poczet członków rzeczywistych tego stowarzyszenia zgodnie z uchwałą Prezydium STL w oparciu o opinię Sekcji Sztuki Ludowej Rady Naukowej STL. Bardzo zasłużone były żukowskie hafciarki: Maria Nowicka i Monika Hildebrand. Wymienić też trzeba Helenę Gros, Jadwigę Wandtke, a od niedawna również Alicję Jelińską. Znanych hafciarek jest w Żukowie o wiele więcej, choćby Maria Płotka, a także młode adeptki tej sztuki. Haft żukowski stanowi zatem współczesną odmianę tego rękodzieła na Kaszubach. Kwaśniewska i Sadkowski (2000) uważają jednak za najstarszą odmianę współczesnego haftu kaszubskiego szkołę wdzydzką. Autorzy ci jednocześnie uznają, że szkoła żukowska zawdzięcza swój styl oraz odrębność J. i Z. Ptach, które sztuki haftowania nauczyła ich babka – uczennica ostatnich norbertanek. Według relacji Jadwigi Wandtke - z d. Barzowskiej (ur. 1942r.), która ma swój obrus wyhaftowany ok. 1954r. (była w V klasie szkoły podstawowej), a której zdjęcie z Zofią Ptach opublikowano w “Pomeranii” (Trojanowska, 1975) - siostry Ptach zawdzięczały przekazanie kunsztu hafciarskiego swej babce z d. Okuniewskiej. Potwierdza to wcześniejszy wynik wywiadu z J. Ptach, który wiele lat temu przeprowadził Grzędzicki (1989). Autor ten zamieścił również w swojej książce kopię dokumentu wskazującego, że Marianna Ptach z d. Okoniewska była matką Roberta (ur. 1860r.), którego córki urodziły się później. Zatem Jadwiga Wandtke, która jest uczennicą J. i Z. Ptach dobrze zapamiętała ich ustny przekaz. Informacja, że uczyła je haftować babka, trafiła również do “Bedekara kaszubskiego” (Ostrowska i Trojanowska,1974) i w tej książce również na zdjęciu widać obok grupki kobiet dziewczynkę – Jadwigę wówczas Barzowską. To nazwisko wymienił też Grzędzicki (1989), publikując w swojej książce fotografię prezentującą “Czołowe hafciarki żukowskie z 1955r. ..” przed domem J. i Z. Ptach, ale nie podał imienia dziewczyny - Jadwiga. Oryginalne kolorowe elementy haftu żukowskiego wykonała i nazwała J. Ptach, wyróżniając pochodzące z szat liturgicznych skarbca kościoła poklasztornego, a trafiły one do opracowania Grzędzickiego i innych (1967). Wśród nich jest między innymi pszczółka, odnotowana jako motyw zdobniczy haftu kaszubskiego z I połowy XX w. przez Stelmachowską (1959), a uznana za element ludowy także przez Sychtę (1972) i Pettke (2003). Trzeba zwrócić uwagę na wyniki badań prof. Synaka (1990), który napisał: “Około 94 procent respondentów uznało kaszubskie pieśni, hafty itp. za cechy odróżniające Kaszubów od innych grup ludności w Polsce, wydaje się, że świadomość tych różnic w ostatnich latach wyraźnie wzrasta w związku z coraz większym upowszechnieniem się na Kaszubach hafciarstwa (szczególnie znanym centrum hafciarstwa jest Żukowo - ....) .... .” Nie wiadomo czy uda się zrealizować pomysł reaktywowania hafciarstwa w kołach gospodyń wiejskich gminy Żukowo(działa koło przy KGW w Miszewie- dop. Tomasz Fopke), ale funkcjonuje koło hafciarskie w Publicznym Gimnazjum nr 2 w tym mieście prowadzone przez W. Dzierzgowską i B. Reglińską (ij, 2004). Zdaniem autora - skoro babka sióstr Ptach była żukowską hafciarką, która zajmowała się tym rękodziełem o wiele wcześniej od Gulgowskiej we Wdzydzach to i - odmiana haftu żukowskiego jest na Kaszubach starsza od wdzydzkiej. Miasto Żukowo jest kolebką haftu kaszubskiego, tak jak to wcześniej w 1993r. zauważył inny autor (K.O., 1993), gdyż tu jest niewątpliwie pierwotna i trwała siedziba hafciarek na Ziemi Kaszubskiej. (Podstawowe hasło promocyjne gminy Żukowo brzmi: Gmina Żukòwò- kòlibką kaszëbsczégò wësziwù, w oryg. wersji i w tłum. Gmina Żukowo- kolebką haftu kaszubskiego- dop. Tomasz Fopke ) Źródła Akta dotyczące działalności hafciarskiej Wandy Dzierzgowskiej (obecnie w zbiorach W. Dzierzgowskiej w Żukowie). Akta dotyczące działalności hafciarskiej Moniki Hildebrand (obecnie w zbiorach B. Reglińskiej w Żukowie). Akta dotyczące działalności hafciarskiej Bernadety Marii Reglińskiej (obecnie w zbiorach B. Reglińskiej w Żukowie) Akta dotyczące działalności hafciarskiej Ewy Wendt (obecnie głównie w zbiorach M. Jelińskiego w Żukowie) Grzędzicki A. i in., Księga wiadomości o środowisku wsi ŻUKOWO, Żukowo w listopadzie 1967r. (maszynopis w zbiorach A. Grzędzickiego w Żukowie w 2004r.) Parossa-Gierucka E., Karta katalogu naukowego muzealiów etnograficznych (maszynopis – opis haftu Zofii Ptach z 1950 r., wykonany w 1978 r. z fot., a przechowywany w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach). Zuch D.: (D.Z.)Wychowawcza rola sztuki na przykładzie szkoły żukowskiej haftu kaszubskiego. Praca dyplomowa w Zakładzie Resocjalizacji WSP w Słupsku, Słupsk 1996 (maszynopis w zbiorach D. Zuch w Żukowie w 2004r.). Wywiady: W. Dzierzgowska, ks. S. Gackowski, mgr E. Gilewska 2004-08-09, H. Gros, ks. P. Gruba, mgr A. Grzędzicki, R. Nowicki, B. Reglińska, J. Wandtke, E. Wendt i mgr D. Zuch. Literatura Błaszkowski W. J.: Zarys etnograficzny. W: Pojezierze kaszubskie. GTN Gdańsk 1979. Błaszkowski W.: Hafty regionalne na Pomorzu Gdańskim. Gdańsk 1983 (fot.) Brzeska A.: Życie z igłą w ręku. Czas Żukowa 2003, nr 3(19), 14 (fot.). Bukowski A.: Regionalizm kaszubski. Instytut Zachodni Poznań 1950, s. 137 – 149. Grzędzicki A.: Żukowo, Gdańsk 1989 (fot). Gulgowski E. S.: Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Berlin 1911. (fot.) Haft kaszubski – wzory czepcowe. Wydanie II. ZK-P Oddział Miejski w Gdańsku, Gdańsk 1978 (autorki 6 plansz to siostry Zofia i Jadwiga Ptach). ij: Odrodzenie haftu w Żukowie. Pomerania 2004, nr 2 (371),8 (fot. Iwony Joć). K.O.: Herby miast pomorskich – Żukowo. Pomerania 1993(1994?), nr 12 (248). XVI Konkurs współczesnej sztuki ludowej Kaszub. Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach, Chojnice 1999. Kwaśniewska A., Sadkowski T.: Kultura ludowa Kaszub i Pomorza. w: Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów [Historia i współczesność]. Gdańsk – Lubeka 2000 (fot.) Ostrowska R., Trojanowska I.: Bedeker kaszubski. WM Gdańsk 1974 Pettke H.: Kolebka haftu. Czas Żukowa 2003, nr 10(26), 14. Rezmer B.: Jak haftować po kaszubsku. Gdańsk 1979. Romanow A.: Dzieje Żukowa w latach 1818-1920. W: Dzieje Żukowa, wyd. Miasto i Gmina Żukowo oraz Remus, Żukowo 2003. Stelmachowska B.: Strój kaszubski. PTL Wrocław, 1959. Sychta B.: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk - t.7, 1976. Synak B.: Subiektywne aspekty tożsamości kulturowo-etnicznej ludności Kaszub. W: Kaszubi. Monografia socjologiczna. Rzeszów 1990. Szałaśna K.: Sztuka ludowa regionu Kaszub w województwie gdańskim. W: Współczesna sztuka ludowa Kaszub. Biuro Wystaw Artystycznych w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1987. Szkulmowska W.: Haft. W: Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość (Czwarta wystawa pokonkursowa – Informator). Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz 1995. Szybkowski S.: Zakon norbertanów i norbertanek (premonstratensów i premonstratensek). W: Dzieje Żukowa, wyd. Miasto i Gmina Żukowo oraz Remus, Żukowo 2003. Trojanowska I.: Kobiety z rodu stolemek (Siostry z Żukowa). Pomerania 1975, nr 4 (63), ss. 17 – 18 (fot.). Trojanowska I., Twórcy ludowi Kaszub, KAW Gdańsk 1982 (fot.). Trojanowska I.: Ptach - hasło. W: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. GTN i UG Gdańsk 1997, t. 3, L-P, str. 513. Trojanowska I., Ptach Z. i J.: Wzory haftu kaszubskiego, szkoła żukowska, wydanie II. ZK-P Oddział Miejski w Gdańsku, Gdańsk 1976. Trojanowska I., Ptach Z. i J.: Haft kaszubski – szkoła żukowska, wyd. ZK-P Oddział Miejski w Gdańsku (wydanie I), Gdańsk 1978. Trojanowska I. (Ptach Z. i J.): Wzory haftu kaszubskiego, szkoła żukowska, wyd. ZK-P Oddział Miejski w Gdańsku (wyd. trzecie), Gdańsk 1981 Tyborska W., Historia haftu kaszubskiego w zarysie. W: Główczewska A., Haft kaszubski, Wyd. Watra, Warszawa 1981 Wica-Gostomski A.: Z posażnej skrzyni i ze złotogłowia odwzorowane. Pomerania 1981, nr 5(112), ss. 42 – 43. Wzory haftu kaszubskiego, szkoła żukowska, wyd. ZK-P Oddział Miejski w Gdańsku, Gdańsk 1974 Aneks fot. cz.-b. J. i Z. Ptach z haftem przed swoim domem w Żukowie Opracował: Marian Jeliński dr, tel. (058)6859863 Ciemiński R.: Kolorowy Bojko. Pomerania 1981, nr 5(112), ss. 1 – 4 i 46. Główczewska A.: Haft kaszubski, Wyd. Watra, Warszawa 1981 (fot.). Kartuzy w starej i nowej fotografii. Wydawnictwo “Journal” Bydgoszcz, 1993, s. 84. Kościelniak E.: Sztuka ludowa Kaszub. Gromada – Rolnik Polski nr 121 (9.X.1979). Ramułt S.: Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Gdańsk 2003. Szałaśna K.: Stan i kierunki muzealnictwa etnograficznego w województwie gdańskim. Pomerania 1979, nr 7/8 (90/91), ss. 19 – 22. Śliwiński B. i in., Dzieje Żukowa, wyd. Miasto i Gmina Żukowo oraz Remus, Żukowo 2003. Zapiski autorskie: Miasto Żukowo kolebką (miejsce powstania, początku, zawiązek haftu, pierwotna siedziba, miejsce rodzinne) haftu kaszubskiego - Okoniewska uczennica ostatnich zakonnic, uczyła się w refektarzu? (Lokutarzu – ogrzewanym) i przekazała to wnuczkom. Klauzurowy charakter zakonu norbertanek dopuszczał bardzo ograniczoną, poza ekspiacyjną, form działalności. Zwykle było to prowadzenie szkół dla dziewcząt, w których nauczano m. in. haftowania. - Robert jej syn, Paulina z d. Brilowska i Teodora Fethke – Gulgowska. Ksiądz Jan Fethke w Żukowie (1845 – 1905). - J. i Z. Ptach + Majkowska na wystawie i jej krytyka. Wskazuje to, że siostry Ptach tworzyły niezależnie od niej. U nich dominowały odcienie niebieskiego koloru, czerwonego było niewiele. W 1981r. ukazało się drukiem w nakładzie ponad 60 tys. egzemplarzy opracowanie Anny Główczewskiej z Lamka koło Chojnic pt. “Haft kaszubski”. Poza opisem są w nim wzory oraz kolorowe fotografie i jest ono dostępne dla czytelników w Gminnej Bibliotece Publicznej w Żukowie. Motyw liścia w tych wzoroch jest często dość odległy od łodygi jak w przypadku zdobienia porcelany. - Ptasi dziobek – antependium i haft kolorowy sióstr - Pszczółka (ludowa?) we wszystkich szkołach |
Komentarze wyrażają poglądy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za treści w nich zawarte.
Wyróżnienia
Rozpowszechnianie materiałów zamieszczonych w portalu naszekaszuby.pl jest dozwolne z zachowaniem warunków korzystania z treści.
Użycie wykraczające poza te warunki jest zabronione bez pisemnej zgody stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota. Naruszenie tych zasad jest łamaniem prawa.
Wszystkie prawa zastrzeżone. Stowarzyszenie Kaszëbskô Jednota 2001-2023
¤ Regulamin ¤ O Portalu ¤ Kontakt