artykuly-E. Gò³±bk i jegò pòzdrzadk na kaszëbiznã
Losowe zdjêcie
las nad Brd±
Pomerania
Wygl±d strony

(2 skórki)
E. Gò³±bk i jegò pòzdrzadk na kaszëbiznã
Author: Eugeniusz Go³±bek (autorzy at zk-p dot pl)
Published: 30.06.2006
Rating 5.22
Votes: 9
Read: 14813 times
Article Size: 67.1 KB

Printer Friendly Page Tell a Friend

Eugeniusz Gò³±bk je autorã Kaszëbsczégò S³owarza Normatiwnégò. Co autor miô³ na mësli?

Eugeniusz Gò³±bk

“Kaszëbsczi s³owôrz normatiwny” w przërównanim ze s³owôrzama A. Labùdë i J. Trepczika. Rozmajité tipë lëteracczi kaszëbiznë. Ùprocëmnienié sã do mòwny nalecëznë pòlsczi i niemiecczi.


Wprowadzenié

Ùkôzanié sã mòjégò “S³owôrza normatiwnégò” nie wëwò³a³o za g³osnégò pòmiónu strzód Kaszëbów. Jednak òstô³ òn zaùwa¿ony ò czim swiôdczi recenzjô Hannë Makùrôt, òpùblikòwónô w internece (http://www.rastko.net/rastko-ka/content/view/247/1/), pn. “Eugeniusz Gò³±bk. Kaszëbsczi s³owôrz normatiwny. Recenzëjô”. Autorka recenzji wierã ni mô wikszich zastrzegów do bédowónëch przeze mie konkretnëch rozstrzëgniãców normatiwnëch, le mie zarzucywô, ¿e “Robòta Gò³±bka je problematicznô z pòzdrzatkù metodologije. Normatiwné kriteria, chtërnyma czerowô³ sã autor s³owôrza, nie òsta³ë sprecyzowóné”(...). S³owôrz “nie òstô³ òbwiãzóny wprowôdzaj±cym tekstã”. “Niesëga wëraznégò naznaczeniô a òpisënkù metodë wëzwëskóny w robòce nad s³owôrzã par³ãczi sã z ewideñtnyma warkòwima pòpùstnoscama”.

Domiszlóm sã, ò co Autorce chòdzy z tima “warkòwima pòpùstnoscama”. Pò prôwdze, w mòjim S³owôrzu ni ma przëpisków òznôczaj±cëch do jaczégò dzéla mòwë pòdôwóné s³owò nôle¿i (np. rzecz. - rzeczownik) czë jaczégò je ôrtu - nôwë¿i tam sam je to òznaczoné, np. céñ (ôrt bia³g³. “ta céñ”). Ale kò s± wnet przë kò¿dim s³owie-zéwiszczu przëk³adë zdañ, z jaczich czëtiñc sã mò¿e tegò sóm dobadérowac.

A ¿elë jidze ò “normatiwné kriteria” stosowóné w nym S³owôrzu, to wëjasniwóm, ¿e jô je òpisô³ z wiksza w mòjëch “Wskôzach kaszëbsczégò pisënkù”, wëdónëch w 97 r. Bò “S³owôrz normatiwny” z pòcz±tkù bé³ le mô³im dodôwkã do “Wskôzów”, a dopiere pòtemù sã rozrós³. Do tegò tu, wëdónégò w 2005 r. “S³owôrza normatiwnégò” bé³ do³±czony tekst wprowôdzaj±cy le wëdôwca ny ks±¿czi gò wëc±³. Dlôte terô tuwò jô so pòzwòlã przedstawic ne kriteria, i - w ca³oscë - mòje nôdbë na kaszëbiznã lëterack±. Ale to përznã ni¿i. Bò timczasã dosz³o jesz do mie wiad³o, ¿e prof. Edward Breza ùznô³ mój s³owôrz za “autorsczi”, a nié normatiwny. Na to chcã tuwò zarô òdpòwiedzec:

Jô so zdôwóm sprawã, ¿e nié wszëtczé bédowóné przeze mie normë, tj. wskôzë pisënkù gwësnëch s³ów s± taczé, jaczé bë sã widza³ë kò¿démù (jesz sã taczi nie ùrodzy³, chtëren bë wszëtczim wëgòdzy³). Pò prôwdze, w nym s³owôrzu jô bédëjã le mòje (Gò³±bkòwé) normë. A ¿elë kòmùs mòje normë sã nie widz±, mò¿e pisac wedle swòjëch. Rozmiejã, ¿e Panu Profesorowi jidze ò to, ¿e “S³owôrz normatiwny” pòwinien bëc pòpiarti autoritetã institucji, np. ZK-P i nôlepi, ¿ebë bé³ òprôcowóny przez karno znajôrzów kaszëbiznë. Próbùjã so tej wëòbrazëc, jak bë wëzdrza prôcô nad taczim s³owôrzã i jak d³ugò bë dérowa. Wierã bë trzeba bë³o pòwò³ac jak±s “radã nieùstôwaj±c±”, chtërna bë sã zjé¿d¿a rôz w mies±cu i ùchwôliwa za jednym pòsedzenim jaczé sto zéwiszczów. W±tpiã, czë taczi s³owôrz, stwòrzony na zasadach zrzeszeniowi demokracji (zbiorowi m±droscë...) bë wszëtczich zadowòli³.

Norma jãzëkòwô lëteracczi kaszëbiznë, jak± jô w “S³owôrzu normatiwnym” bédëjã, je dosc bliskô dzysészi kaszëbiznie mówiony. Òd stronë foneticzi zdrzec je to mòwa òpiartô na dialekce westrzédnokaszëbsczim. Ùnormòwanié tikô sã wiôld¿im dzélã pisënkù s³ów, a dzélã té¿ ù¿iwónëch wariantów foneticznëch. Przë tim jô dopùszcziwóm czãsto wnetk wszëtczé jistniej±cé wariantë, a le tam sam zalécóny je jeden, “lepszi”, wedle mòjégò, subiektiwnégò òdczëcô. Tej zastosowóné w nym S³owôrzu normë nie s± za òstré.

S³owizna pòlécónô w “S³owôrzu normatiwnym” je zbli¿onô do autenticzny s³owiznë ù¿iwóny przez lud. Wikszim dzélã pòchòdzy òna ze S³owôrza Zëchtë.

Robòta przë nym S³owôrzu zmùsziwa mie nierôz do pònownégò zastanowieniô sã nad sztô³tã lëteracczi kaszëbiznë. Przë le¿noscë jô skorigòwô³ swòje dôwniészé ùdbë na ten temat. Trzeba bë³o sã ùprocëmnic do “kaszëbiznë zrzesziñsczi”, tzn. do doróbkù s³owarsczégò Zrzesziñców. Wëpôdô mie sã przëznac, ¿e chòc pierwi jô z ùfnosc±, “pe³nyma garscama” kòrzëstô³ ze s³owiznë bédowóny przez J. Trepczika, dzys robiã to ò wiele òstró¿ni. Bò mie bë³o dóné do¿dac sã skùtków wprowadzeniô Trepczikòwégò S³owôrza do pòwszechnégò òbiegù. Dô³ sã òdczëc jegò wp³iw na tekstë m³odëch autorów. A trzeba rzec, ¿e dzél tekstów pùblikòwónëch w Òdrodze i Pòmeranii mò¿e cz³owieka nôl¿i doprowadzëc do zw±tpieniô w cél robòtë dlô kaszëbiznë. Przëk³adã prakticznégò zastosowaniô s³owiznë Trepczika mò¿e té¿ bëc Recenzjô H. Makùrôt, chtërnã zwëczajny Kaszëba le z biéd± mò¿e rozmiec.

S³owôrz normatiwny

Mësl ò napisaniu negò s³owôrza mie pòdsën±³ profesor Jerzi Tréder, chtëren gôdô³: - Zamiast t³omaczëc, czemù sã pòlécô taczi, a nié jinszi spòsób zôpisu, lepi ne problemë przedstawic w formie s³owôrza.

Ùk³ôdanié S³owôrza zajã³o mie w ca³oscë jaczich piãc lat. Robòta przë nim sz³a sztërkama chùtkò, ale bë³ë té¿ ca³é mies±ce, czej tekst le¿ô³ ùgòrã (mòja Bia³ka cã¿kò zachòrza, i ùmar³a). Dlôte S³owôrz je, jaczi je. Na pewno nie je to dze³o doskòna³é. Përznã je w nim drobnëch b³ãdów, przede wszëtczim lëtrowëch (co w s³owôrzu - jakbë nie bë³o - normatiwnym je znaczn± wad±); tam sam pòmilony je pòrz±dk alfabeticzny; je té¿ - nié z mòji winë, le redakcji - w pòlsczich zdaniach lëtra ê, zamiast ê. Ale mëszlã, ¿e i tak, nimò nëch wadów, je to rzecz dosc pò¿ëtecznô.

Prakticzniészi bë wierã bé³ s³owôrz pòlskò-kaszëbsczi. Ale kò miô³ to bëc le pòradnik pòprawnégò pisaniô, dlôte òn mô taczi, a nié jinszi szëk. W mòjim “S³owôrzu normatiwnym” dosc ³atwò jidze nalezc pòtrzébny òdpòwiednik pòlsczégò s³owa. Kò, czë sã to kòmù widzy czë nié, w kaszëbiznie wikszi dzél s³ów je pòdobny do pòlsczich. Te pòlasz±cé s³ówka prowadz± nas do bar¿i apartnëch, “czësto” kaszëbsczich. Zéwiszcza pòdstawòwé s± òbjasnioné - za pòmòc± òdpòwiedników, abò szerzi, w spòsób òpisowi.

Rozmajité mòd³a lëteracczi kaszëbiznë

W dzejach twòrzeniô kaszëbsczi mòwë lëteracczi pierszô bë³a próba Flóriana Cénôwë (w pò³owie XIX stolecégò). F. Cénôwa nie bé³ wiôld¿im artist± s³owa, a stosowô³ pisón± kaszëbiznã bar¿i do prakticznëch célów, jakò jãzëk informacji czë pùblicysticzi. Pò kaszëbskù òn pisô³, np. swòje “lëstë òtemk³é”, w jaczich prowadzy³ spiérkã z dejowima procëmnikama. Nym pòwszednym zastosowanim kaszëbiznë òn sã ró¿ni³ òd nastãpców taczich jak H. Derdowsczi, J. Karnowsczi, A. Majkòwsczi, chtërny stosowelë jã w “pòswiãtny” f±kcji, jakò jãzëk pòezji, piesni, pòwiôstk i, w ca³oscë artisticzny prozë. Mielë òni ambicje “pòdnieseniô kaszëbiznë ze zgardë”, ale òmijelë - ùmëslno czë nié? - nôprostszé, nôblë¿szé codniowi mòwie zastosowanié kaszëbiznë, jakò jãzëka zwëczajnégò komùnikatu, czë tekstów pùblicysticznëch. To bëlné pòle dzejaniô òni òstawilë pòlszczëznie. Kaszëbizna wierã wëdôwa sã jima jesz niedozdrzela³ô do te, ¿ebë s³u¿ëc do wëpòwiôdaniô sã ò taczich “m±dëch” rzeczach. A. Majkòwsczi nawetka prosto rzek³, ¿e “jãzëkã nôùkòwim i jãzëkã wieców pòwinna òstac pòlszczëzna”... Ale kô taczé wëstrzéganié sã przed ù¿ëcym kaszëbiznë w pòdstawòwi f±kcji dlô kò¿dégò normalnégò jãzëka, to nie bë³a zdrowô sytuacjô. W normalnëch warënkach mòwa je ù¿iwónô przë kò¿di le¿noscë. To zmùsziwô ù¿ëtkòwników mòwë do ji doskònaleniô. I tedë dochôdô do wzajemnégò bògaceniô sã jãzëka lëdu i lëteraturë w sferze s³owiznë, idiomów itd.. Le më wiémë, ¿e kaszëbizna nie rozwija sã w normalnëch warënkach. Bë³a òna wiedno mòw± lëdu walcz±cégò (corôz s³abi) ò przetrwanié, mòw± zdominowón± przez przez blisko krewn± pòlszczëznã i przez wrog± niemczëznã.

Z czasã, w latach midzëwòjnowëch pòjawilë sã jinszi pisarze kaszëbsczi, np A. Bùdzysz, L. Hejka, L. Ropel, B. Zëchta itd., chtërnëch doróbk przëczëni³ sã do rozwòju lëteracczi kaszëbiznë . Ale nie dô sã zaprzeczëc, ¿e dopiérkù Zrzesziñcowie, jakò jedny z pierszich òd czasów F. Cénôwë zaczãlë stosowac kaszëbiznã jakò normaln± mòwã lëterack±, w tekstach pisónëch dlô bie¿±cëch pòtrzebów: felietónach, informacjach, polemikach, mòwach pògrzebòwëch itp. Pòd kùñc ¿ëcégò (w latach 1980.) swòje doswiôdczenié pisarsczé Labùda i Trepczik wëkòrzëstelë przë ùk³ôdanim s³owôrzów.

Jô té¿, czej jem sã wz±³ za ùk³ôdanié S³owôrza, miô³ jem dosc d³ud¿é doswiôdczenié na pòlu lëteracczi kaszëbiznë. Rzeczë, jaczima jô sã zajimô³ - felietónë, referatë, przek³ôdanié tekstu Swiãtëch Pismión - zmùsziwa³ë miã do jãzëkòwi dok³adnoscë, akùratnoscë. Dlôte, pò latach ùczeniô sã kaszëbiznë, pòd’zéraniô méstrów kaszëbsczégò pióra i latach prakticznégò ji stosowaniô jô sã òdwô¿i³ na pòbédowanié pòprzez “S³owôrz normatiwny” mòjégò wariantu lëteracczi kaszëbiznë. Kaszëbizna, jak± jô bédëjã je, przënômni mie sã tak wëdôwô, kriticznym pòdsëmòwanim ca³égò dotëchczasnégò najégò doswiôdczeniô na drodze do lëteracczi mòwë, òd ji pòcz±tków do dzysôdnia. Je òna òpiartô przede wszëtczim na mòwie zapisóny w s³owôrzach B. Zëchtë i S. Ramù³ta - a té¿ na ¿ëwi kaszëbiznie, jak± jô znajã “ze s³ëchù” (dialekt westrzédnokaszëbsczi, kartëskò-wejherowsczi). Wzbògaconô je òna s³owizn± z doróbkù Trepczika, Labùdë i jinszich autorów. Ale jak jem ju wë¿i nadczid³, na tã “kaszëbiznã zrzesziñsk±”, gãsto wzbògacon± neologizmama jô ju zdrzã dzys baro kriticzno. A prôwdã rzec, ju w latach 1980., pò przeczëtanim S³owôrza S. Ramù³ta jô òdkri³, ¿e je mò¿lëwô jinô, nié zrzesziñskô, le “normalnô” kaszëbizna lëterackô. Wëdanié dzys dnia na nowò S³owôrza S. Ramù³ta w òprôcowanim prof. Jerzégò Trédra jô ùwô¿óm tej za wëdarzenié baro pò¿ëteczné dlô lëteracczi kaszëbiznë. Czejbë jesz ti m³odi, pisz±cy Kaszëbi chcelë to rozmiec...

Nôwrót do wspólnëch kòrzeni pòlskò-kaszëbsczich

Kaszëbi ¿ëj± w konkretny, taczi nié jinszi sytuacji kùlturowi. Kò¿di z nas òdczuwô na codzéñ wp³iw pòlsczégò jãzëka lëteracczégò. Czëjemë dzys tã mòwã òd nôm³odszich lat doma, pòprzez radio i telewizjã, w szkò³ach, kòsco³ach itd. Ni ma tej dzëwù, ¿e nierôz l¿i je nóm sã wës³owic pò pòlskù, jak pò kaszëbskù.

Nen òdwieczny wp³iw pòlsczégò jãzëka na kaszëbiznã przódë, w czasach cëskù niemczëznë bé³ wikszim dzélã pò¿ëteczny. Pòlszczëzna wp³iwa na kaszëbiznã pòbùdzaj±co. Bez ni më bë ò wiele rëchli, do néd¿i zd¿inãlë w mòrzu niemczëznë. Ò tim më wiémë. Równak nasz± spraw± je dzys dbac ò czëstosc swòji, rodny mòwë - kaszëbiznë, chtërn± ùwô¿ómë za òsóbn±, samòstójn± mòwã s³owiañsk± (chòc nôblë¿i krewn± z pòlszczëzn±).

Nie je tu môl na òpòwiôdanié, jakno kaszëbizna wëapartni³a sã z szerszégò zespò³u nocnos³owiañsczich dialektów. Òglowò mò¿emë równak rzec, ¿e jãzëkòwô apartnosc kaszëbiznë je skùtkã ji wielowiekòwégò òddzeleniô grañcama pañstwòwima òd Pòlsczi. Nimò tegò wp³iw pòlszczëznë (s±sednëch dialektów, ale té¿ ny “kòscelny” ju òd XII w. a òd XVI w. “lëteracczi” pòlszczëznë) na kaszëbiznã bé³ sta³i, sztërkama s³abszi, sztërkama mòcniészi. Kaszëbizna ùléga³a té¿ wp³iwóm niemczëznë (na Zôchòdnym Pòmòrzu ùleg³a czësto..). Z czasã czãsc domôcy, kaszëbsczi s³owiznë òsta wëpiartô przez cëz± (niemieck±) nalecëznã. Tu trzeba zaznaczëc, ¿e kaszëbizna ògromnym dzélã mô s³owiznã i strukturã wspóln± z pòlszczëzn± (a z jinszima mòwama s³owiañsczima je krewnô përznã dali).

Rzeszi sã to ze spraw± bògaceniô kaszëbiznë ò pòtrzébn± s³owiznã, pòprzez ùsôdzanié s³ów nowëch, òpiartëch na domôcëch dr¿éniach czë pò¿ëczanié z s±sednëch mòwów. Nôbar¿i naturalnym spòsobã bë³o i je pò¿ëczanié z pòlszczëznë, chtërnô je nôblë¿szô kaszëbiznie. Ale czasã chòdzy le ò òdswié¿enié zabëtégò s³owa. Bò trzeba tuwò zaznaczëc, ¿e niechtërne s³owa òdczuwóné dzys dnia jakò pòlasz±cé, dôwni w kaszëbiznie bë³ë ù¿iwóné. Le z czasã òne òsta³ë przëg³ëszoné przez niemczëznã i wnet czësto zad¿inã³ë. Wezmë dlô przëk³adu: wewn±trz, wnãtrzé, wnãtrzny, wnãtrznoscë, zewn±trz, zewnãtrzny, abò taczé jak czerpac, zaczerpn±c [ù Zëchtë w “S³ownikù” le: czerpiskò - w znaczenim: kòpalniô], drwic, wada [Zëchta “S³ownik”] i wiele jinëch. Niechtërne s³owa le przez przëpôdk czë przëòczenié nie nalaz³ë sã w S³owôrzu Zëchtë i st±d té¿ nie trafi³ë do s³owôrzów Labùdë i Trepczika, a nym spòsobã jakbë nie jistnia³ë. Tak sã sta³o, wezmë, z wëgódnym s³ówkã brak, chtërno J. Trepczik próbòwô³ zastãpòwac przez nimienié..., a Pawe³ Szczëpta przez brëk. Jinszim przëk³adã òkaléczeniô kaszëbiznë je rzeczownik “tkanina”, jaczégò w kaszëbsczich s³owôrzach sã wierã nie naléze? Trepczik w swòjim S³owôrzu jakò òdpòwiedniczi pòlsczégò “tkanina” pòdôwô le: wôrpòwina, sztof, folisz. Chòc s± w nim s³owa: tkac, tkôcz(-ka), tkactwò, tkóny itd.

Co prôwda, czasã trzeba w³o¿ëc përznã robòtë, ¿ebë sã dokòpac do kòrzeni kaszëbiznë (pòlskò-kaszëbsczich...). Dlô przëk³adu wezmë s³owò “nôwrót”, ù¿ëté przeze mie w nôdpisu tegò tu akapitu, zapisóné przez Zëchtã we wielny (mnod¿i) lëczbie: nôwrotë || starodôwné: nôwartë - nëczi, pòl. kaprysy, narowy. Chòdzy ò nëczi, jaczé sã tej sej pòwtôrzaj±, tzn. nawrôcaj±. W pòjedinczny lëczbie to dôwô “nôwrót”, chtëren ni mùszi miec nick wspólnégò z nëkama. Zamiast “nôwrotu” móg³bë jem wstawic té¿ “pòwrót”, kò mómë pòwrócëc (òb. S³owôrz Zëchtë. T VI). Tak samò “òbrót”, ¿elë mómë “òbrócëc” itd.

W tim dokòpiwanim sã do kòrzeni kaszëbskò-pòlsczich trzeba równak té¿ miec miarã (¿ebë sã nie przekòpac na drëg± stronã...), bò s± w kaszëbiznie s³owa abò mòwné zwrotë brzmi±cé pòdobnie jak pòlsczé, ale znacz±cé co jinégò. Ò tim mdze mòwa terô, pòni¿i.

Pòlskô nalecëzna

Kaszëbi òd wiele pòkòleniów s± lëdã dwù- abò i “trzëjãzëcznym”. Kò starszi lëdze znaj± niemczëznã, a zôs niejedny, m³odi - angelsk± mòwã. Czej cz³owiek ù¿iwô na codzéñ dwùch czë trzech mòwów, tej nierôz cos przeniese z jedny mòwë do drëd¿i. Nawetka lëdzóm baro dobrze gôdaj±cym pò kaszëbskù zdôrzô sã ù¿ëc s³owa “sen” zamiast “spik”, czë “prawie” w znaczenim “wnet”. A ju wnetka pòwszechnym zwëkã je wplôtanié w gôdkã jaczégò módnégò pòlsczégò zwrotu czë s³owa, np. “(no) w³a¶nie” - kasz.: prawie to; (në) ò to chòdzy; (në) wejle; në jo, (në) pewno, ò to to... Tegò “w³a¶nie” jô nijak ni mògã ùznac za s³owò kaszëbsczé, tej trzeba je tãpic. Ale co do wiele jinszëch pòlonizmów jô bë nie bé³ ja¿ tak stanowczi.

W latach 1970. Jan Trepczik pisywô³ do cz±dnika “Pomerania” felietónë, w jaczich midzë jinszima zajimô³ sã kaszëbsk± s³owizn± i gani³ pòlaszenié. Wdarzã so przëtoczoné przez niegò przëk³adë: “Bia³ka robi na drótach” - czë to je pò kaszëbskù? Nié - òdpòwiôdô³. Pò kaszëbskù sã gôdô: “Bia³ka wiãze”. Abò: “Szlachcëcowi z bòkù zwisa³a szpôdã” (... szabla). “Ch³op pôli papierosa” (cygaretã); itp.

Taczé ùprocëmnienié Trepczika do pòlaszeniô jô pòpiéróm. Bò jô té¿ nie lëdóm wplôtaniô s³ów czë zwrotów tipòwò pòlsczich do kaszëbsczi gôdczi. Jednak czej felëje nóm pasowné s³owò, a chcemë, ¿ebë nas lëdze rozmielë, tej pierszim òdruchã je pò¿ëczenié gò z s±sedny mòwë. Wic przódë, czej bë³a niemieckô szkò³a, Kaszëbi w taczich razach nierôz stosowelë s³owa niemiecczé. A dzys sygómë colema³o pò s³owò pòlsczé.

Pòlonizmë, zamiast neologizmów?

Mòwa lëdzkô z czasã sã zmieniwô - rozwijô, bògacy - bò nowé rzeczë i zjawiszcza trzeba jakòs nazwac i “òpisac”. S± na to dwa spòsobë: 1. pò¿ëczanié pasownëch s³ów ze s±sedny mòwë, abò 2. ùsôdzanié nowëch s³ów, neologizmów. Colema³o czãscy biwô tak, ¿e nôprzód sã przëjimô gòtow± nazwã z cëzégò jãzëka, a dopiérkù z czasã wëmiszlô sã ji domôcy òdpòwiednik - neologizm. Le òstôwô k³opòt z jegò rozpòwszechnienim. Ze s³owama pò¿ëcznyma tegò k³opòtu ni ma, bò òne same “sã pchaj±” na mësl i na jãzëk.

Kaszëbi przez wieczi òbchôdelë sã bez s³owôrzów, a kaszëbizna jistnia jakò naturalnô mòwa, chtërny pòdstawòwi zasób s³owny bé³ (i je) wspólny z pòlsczim - le mò¿e pôrã procent s³owiznë, to s± s³owa apartné. Dopiérkù w slédnëch pôrãdzes±t, a mò¿e le pôrãnôsce latach zasz³ë w kaszëbiznie rewolucyjné przemianë. Za spraw± s³owôrzów A. Labùdë i J. Trepczika òsta³o wprowadzoné w ji òbiég wiele nowëch s³ów, neologizmów i neosemantizmów. Dzél òstô³ wprowadzony pò to, ¿ebë zastãpic niemieck± czë pòlsk± nalecëznã, chtërna szpacë³a òsoblëwi szëk kaszëbiznë. Drëd¿i dzél - ¿ebë zmodernizowac i wzbògacëc kaszëbiznã tak, ¿ebë z gôdczi wiesczégò lëdu przerodzë³a sã w nowòczasny jãzëk, w pe³nym znaczeniu tegò s³owa. Ale jaczis dzél ùsadzonëch przë ny le¿noscë nowëch s³ów s± to nié wiedno kònieczné “dubletë”, nowé synonimë, òdpòwiedniczi nëch stôrëch, pòlskò-kaszëbsczich. Wëpôdô tej sã do te ùprocëmnic.

Jô ùwô¿óm, ¿e w dzys w dzysészi sytuacji kaszëbiznë (a kò je òna - ùtcëwie rzec - tragicznô), pòwinno sã pòstãpòwac baro òstró¿no z wprowôdzanim ti nowi s³owiznë do lëteraturë czë “do szkò³ów”. Bò gwô³towné zastãpòwanié ùtrwalonëch w kaszëbiznie pòlonizmów i germanizmów neologizmama, przënôszô kaszëbiznie wicy szkòdë jak pò¿ëtkù. Dlôte té¿ jô nie pòpiéróm Trepczikòwëch neologizmów taczich jak, wezmë: wielëna (lëczba), wielny (lëczbòwi). Pòwiém té¿, ¿e zamiast niezdarnëch neologizmów jô wòlã stosowac szëkòwné pòlonizmë, przëstosowóné do kaszëbsczi wëmòwë (to foneticzné przëstosowanié sã tikô té¿ internacjonalizmów). Jem za rozs±dnym i tradicyjnym stosowanim pòlonizmów, òsoblëwie taczich, co s± òd wieków w kaszëbiznie zakòrzenioné.

Mëszlã, ¿e dzél pòlonizmów trzeba ùznac za swòje (jakò s³owa kaszëbsczé), bò i tak s± òne przez Kaszëbów ù¿iwóné. W mòjim “S³owôrzu normatiwnym” jô dopùszcziwóm niechtërne s³owa pòlasz±cé, taczé, co mòjim zdanim nie szpac± kaszëbiznë. Pòdôwóm té¿ jich òdpòwiedniczi kaszëbsczé tak, ¿e chto nie chce, nie darwô jich ù¿ëwac. Jem, co prôwda zdaniô, ¿e “g³upé” pòlaszenié czë niemczenié trzeba z kaszëbiznë rëgòwac, òsoblëwie z tekstów pisónëch, jaczé pòwinne dawac wzór bëlny kaszëbiznë. Le wiémë, ¿e tãpienié rozmajitégò ôrtu cëzy nalecëznë je spraw± trudn± i szlachùje k±sk za donkichoteri±.

Òpiéranié sã przed przëjimanim niejednëch nowszich pòlonizmów té¿ bë bë³o wierã nierozs±dné. Mòjim zdanim ni ma sã co òpierac przed przëjãcym pòlsczi pralczi (Trepczik: piérnica), lodówczi, zamra¿arczi, zmiwarczi, drëkarczi, sëszarczi, wiertarczi, kawiarni, ksãgarni itp. Jednak, jak przë wszëtczim, tak i tu té¿ trzeba k±sk rozs±dkù. Bò do pòlszczëznë wesz³o té¿ niema³o mòwnëch “smiecy”... Chòdzy le, wikszim dzélã ò pò¿ëczanié nazw nowszich ùrz±dzeniów technicznëch czë zjawiszczów spò³ecznëch. Nie trzeba pò¿ëczac wiele, bò kaszëbizna je sama dosc bògatô. Kò Kaszëbi, nié gãsë... Mómë té¿ swòje, domôcé nazwë na niejedne rzeczë. Np. zamiast pòlsczégò “m³odzie¿” mómë: m³odzë(z)na; zamiast internacjonalizmù “horyzont”, mómë: widnik i òbzór. Mómë té¿ led³o zamiast trichtera / trëchtla (pòlsczégò “lejka”); zdrzad³o zamiast szpélgla czë lustra; zdrzélnik, zamiast greckò-³acyñsczégò telewizora itd.

Niemieckô nalecëzna

Niedôwno w telewizyjnym programie “Rodnô zemia” wëst±pi³ prof. Francyszk Grëcza, chtëren przekònywaj±co broni³ niemiecczi nalecëznë w kaszëbiznie. Mô òn dzél prôwdë w tim, ¿e ni ma “czësti” mòwë. We wszëtczich jãzëkach jistnieje znaczny, a nawet wikszi dzél s³ów cëzégò pòchòdzeniô. Té¿ w kaszëbiznie. Òsoblëwie niemiecczich s³ów je w ni ja¿ skòpic± (w pòlszczëznie té¿ jich je bòkadosc). I czejbë chto chcô³ sã jich wëzbëc, nijak bë sã ni móg³ dogadac z blëznyma w swòjim jãzëkù.

Niemczëzna w rozmajiti spòsób wchôda do gôdczi Kaszëbów. Dzél s³ów niemiecczich òstô³ przëswòjony foneticznie, np. lëft - pòwietrzé, hëc - ceplëzna, mët - razã (np. “Pùdzesz të ze mn± / z nim mët?”), sztël - cëchò, dëcht, dëchtowny, dërch - wcyg, dërch± cu / wiedno cu (niem. durch un zu), tj. wiedno wkó³, brëkòwac (niem. brauchen), lëdac (niem. leiden), sztëlowac (sã), szëkòwac (sã), szëk, rëchtowac (sã), miec rëcht, sztócëk || -cylk (sztërk) itd. Dzélã ne s³owa òsta³ë przëjãté wnet bez zmianë, w formie dolnoniemiecczi, np. fardich, czë górnoniemiecczi: fertich, bészét, fórbëj (= nimò, kòle nas, niem. vorbei, np. “Òn tu jachô³ fórbëj”), ôpen (òtemk³i). Kò przódë ¿ë³o na Kaszëbach wiele Niemców, jaczich ùda³o sã (abò i nié...) skaszëbic, ale òni té¿ “zaszczépilë” kaszëbiznie swòje s³owa. Zôs Kaszëbi, co chòdzëlë do niemiecczi szkò³ë, ùczëlë sã niemczëznë, a pòtemù jã wprowôdzelë do swòji, codniowi gôdczi. Mëszlã, ¿e czasã robilë to ùmëslno, bò bë³o to dlô nich taczé czwiczenié jãzëkòwé, wprôwianié sã w niemczenim. St±dka terô mómë w kaszëbiznie “pòdwójné” s³owa, kaszëbskò-niemiecczé, np. “kò doch”, “dërch wkó³”, “dëcht czësto”, “wiedno cu”. Ju ni ma co gadac ò rzeczownikach, nazwach rzeczi codniowégò ù¿ëtkù, taczich jak: taska, kléd, bluza, bùksë, kn±pa, mùca, kanka, giskana, zéd¿er, szchanie / szuñde (z niem. schon hände...), auto / autó³, fliger, czë jinëch zakòrzenionëch pò¿iczk, tipù: bënë, bùten, norda, marachòwac sã, sztridowac sã, trekac itd. Taczich s³ów ni mómë sã co wstëdzëc.

Czë to znaczi, ¿e trzeba pòpierac niemczenié? Jô ùwô¿óm, ¿e nié. Piszã to stanowczo, bò widzã, ¿e wëpòwiésc Profesora F. Grëczë baro przekòna Génka Prëczkòwsczégò, i ùtwierdzë³a gò w ùdbie, ¿e w tekstach dlô dzecy wstawianié tegò nót, mët, doch i czësto blãk, gwës je dobr± maniér±... A mòjim zdanim swiadomi Kaszëba, tim bar¿i pisôrz, pòwinien przede wszëtczim dbac ò swòjiznã. Trzeba przëzdrzec sã jak Czeszë, niewiele mni òd nas zgermanizowóny, wëzbëlë sã niemczeniô. Abò brac przëk³ôd z Niemców, i dbac ò kaszëbiznã tak jakno òni dbadz± ò niemczëznã! A brutalnie rzec, trzeba sã jesz rôz zastanowic, czë më chcemë bëc Kaszëbama czë Niemcama? Bò ¿elë zaczniemë sã troszczëc ò pòdtrzëmiwanié germanizmów, tej le chcemë sã òd razu przëznac, ¿e ju pò prôwdze jesmë zniemcza³i i ju nie chcemë bëc S³owianama...

Jô jem za danim przédnictwa s³owiznie s³owiañsczégò pòchòdzeniô, np. wcyg, wiedno, trzeba, pòwinien, razã, kò || tec || przecã, pò prôwdze / prôwdzëwi, pe³ny || -³en, pewno / -ny (a nié: dërch, nót, mët, richtich, doch, fùl, gwës) itd. Jednak dzél ti niemczëznë trzeba timczasã zlëdac. Bò przesadnô dba³ota ò czëstosc mòwë bë doprowadzë³a do sztëcznoscë i òderwaniô sã jãzëka lëteracczégò òd codniowi, ¿ëwi mòwë lëdu.

Pisz±cy Kaszëba mô do wëbraniô pòmidzë rozmajitima mòd³ama kaszëbiznë lëteracczi, w tim i kaszëbiznã z niemieck± nalecëzn±, chtërnã stosowelë np. Alojzy Bùdzysz czë Jan Drze¿d¿ón. W pòwiôstkach J. Drze¿d¿ona je to autenticznô kaszëbizna z jegò domôcëch strón, tj. z Domôtowa , gdze sã bëlaczi i ù¿iwô nosówczi ê (np. rêka, zamiast: rãka). Te wërazné dialektowé znanczi s± przeszkòd±, ¿ebë jesmë jã mòglë ùznac za mòwã lëterack±. Nie dô sã té¿ ùkrëc, ¿e mòwa Kaszëbów z nordë, pò wiekach germanizacji, je bar¿i ni¿ gdze jindze “òbònionô” niemczëzn±. A chòc tekstë J. Drze¿d¿ona mie sã baro widz± (z wszelejaczich wzglãdów), i chòc w mòjëch stronach Kaszëbi té¿ w gôdkã wplôtaj± germanizmë, jednak jô nie ùznôwóm taczi gôdczi za bëlné mòd³o kaszëbiznë lëteracczi.

Òkróm germanizmów czasã ù¿iwónëch przez Kaszëbów w rozmajitëch stronach, tipù: doch, richtich, gwës, frëch, dichtich, fardich, dëbelt, sztolc, genau, zacht, raus, rut || ruten, bóma (drzewò, drzéwiã), kaninka (trus, truska), spòtikómë ù J. Drze¿d¿ona wplot³é w tekst niemiecczé s³owa, np. fór, nach, berumt (s³awny), folsztendich (“czësti”, ca³owny, pòl. zupe³ny - niem. vollständich), czë cytatë niemiecczich zwrotów, np. wi noch ni (jak jesz nigdë - niem: wie noch nie). Chòc s± òne wstawioné dlô dodaniô ekspresji i autentizmù, kò taczégò niemczeniô ni mò¿emë pòdawac za wzór bëlny kaszëbiznë. Gôdka takô szlachùje za “makaroniczn±” pòlszczëzn± z XVIII w.

Jan Drze¿d¿ón miô³ jiné zdanié - w przërównanim ze Zrzesziñcama i ze mn± - co do kaszëbiznë lëteracczi. Czedës (kòle 1980 rokù), òn przëjachô³ na zaproszenié Trepczików i Kamiñsczich, do Wejherowa. Czej jesmë rozmôwielë ò ùnormòwanim lëteracczi kaszëbiznë, J. Drze¿d¿ón rzek³, ¿e jemù, dlô jegò pòtrzebë sprawi takô kaszëbizna, jak± gôdaj± lëdze pò wsach, bò w ni òn mò¿e wës³owic wszëtkò, co mù je pòtrzébné... “Naturalizm” bé³ prawie jednym z artisticznëch efektów stosowónëch przez J. Drze¿d¿ona. Herojama jegò pòwiôstk s± prosti lëdze ze wsë, chtërny nie ù¿iwaj± na codzéñ ùcza³ëch s³ów, ani neologizmów. Zôs w jinëch swòjëch ks±¿kach, òmówieniach kaszëbsczi lëteraturë, J. Drze¿d¿ón sã wëpòwiôdô³ pò pòlskù...

Temat lëteracczi kaszëbiznë - w tim sprawa niemczeniô i pòlaszeniô - je baro szeroczi. Przëda³o bë sã jesz nicos napisac ò wp³iwie niemczëznë i pòlszczëznë (a pòstrzédno ³acëznë) na sk³ôdniã, tj. szëk s³ów w zdaniu. Ale na dzys niech sygnie to, co móm ju rzek³é.

Archajizowanié i ùdzywnianié

W tekstach gazétczi Òdroda, òkróm jinszich apartnoscy (ò jaczich mdze gôdka òsóbno) mò¿emë pòstrzéc té¿ “módã” na archajizowanié. Mëszlã tu ò stosowanim stôrokaszëbczich form tipù: starna, barñ, star¿ô itp. Chòc taczé formë maj± dodawac tekstowi apartnégò szëkù, równak trzeba przëznac, ¿e tekst przeplot³i archajizmama k±skã pôchnie “naftalin±”. Kò na codzéñ, w pòwô¿ny rozmòwie Kaszëba ju nie pòwié: “Sadnij so pò drëd¿i starnie sto³u”; czë “Jô tobie nie barniã tam jic”; “Jô warcã do dóm dopiérkù reno”. Czejbë chto to dzysô czu³, to bë sã wierã pòd nosã ùsmiô³.

S³owò barnic mò¿e dodôwa³o patosu czë krëjamnégò blaskù Nôglowim tekstóm (...”i barniã wiôld¿é karna, s³owiañsczich stôrëch s³ów”), ale kò w ¿ëwi kaszëbiznie ju òno nie jistnieje. Wiémë, ¿e w gôdkach nocnokaszëbsczich, gdze chtos bë sã móg³ nôl¿i spòdzewac zachòwaniô stôrokaszëbsczégò *tart (np. garsc, garnk), tam prawie ù¿iwóné s± dzys formë hiperpòprawné grósc, grónk. Ale naszi pisarze bë nie bëlë sob±, czejbë nie ùtrudniwelë ¿ëcégò czëtiñcóm. Tej w jednym i tim samim teksce spòtikómë nierôz formë 1. ze stôrokaszëbsczim *tart, 2. z dzysészim (pòlskò-kaszëbsczim) *trot i 3. z pô³niowò s³owiañsczim i czesczim *trat, np. star¿ô, stró¿owac i stra¿. Prosto rzec, w tim wszëtczim ni ma konsekwencji.

Aleksander Labùda wëkôzô³ sã òsoblëwim temperamentã przë twòrzenim nowëch s³ów (ò nëch jegò neologizmach mdze jesz mòwa). Miô³ z nima wërwas prof. E. Breza, czej mù przësz³o redagòwac S³owôrz A. Labùdë. Labùda próbòwô³ té¿ wprowadzac do lëteraturë taczé mòwné zabëtczi jak: go³wa, go³dny, gó³d (zamiast: g³owa, g³odny, g³ód). Je to swiadectwò jegò interesowaniô sã dzejama kaszëbiznë. Czë A. Labùda liczi³ na to, ¿e te archajizmë sã nazôd przëjimn± w codniowi gôdce Kaszëbów? Nie wiém. Bé³bë to przëk³ôd wiôld¿i wiarë w mòc drëkòwónégò s³owa.

Jan Trepczik té¿ w swòjim s³owôrzu pòlécô do ù¿iwaniô wiele s³ów stôrokaszëbsczich, ale dôwô colema³o jesz formã “nowòkaszëbsk±”, np. marwa || mrówka; marwiszcze || mrowiszcze; wô³na || we³na; wô³k || wilk.Chòc nié wiedno, bò np. damic, mô³czëc, mùczëc (“milczec” ni ma). J. Trepczik, chtërnégò jô dosc d³ugò miô³ za pisarza pòwô¿niészégò, w przërównaniu z A. Labùd±, a bënômni òstró¿niészégò w madrowanim przë kaszëbiznie, té¿ lubi³ sobie i jinszim (czëtiñcóm) ùtrudniwac ¿ëcé. Ò Trepczikòwëch neologizmach jesz mdze mòwa ni¿i. Tu le wspòmnã jesz ò jegò maniérze ù¿iwaniô s³ów w jich môlowi, dialektowi òdmianie. Wezmë, òn rôd ù¿iwô³ formë “bare” (lëzyñskò-szëma³dzczé: wiedne, ma³e, czãste), zamiast: baro. Pisô³ “kòj¿di” (zamiast: kò¿di), “tewò” “snô¿éwò” zamiast: tegò, snô¿égò) “wespieczny” zamiast bezpieczny itp.. To “wespieczny” bë³o ju z czësto jiny, pô³niowò-kaszëbsczi parafii... Apartnosc Trepczika wëchôda té¿ w pisënkù. Chòc bé³ jednym z nôle¿ników zrzeszeniowi Kòmisji normùj±cy kasz. pisënk w latach 1970., òn ne pòdpisóné przez sebie Wskôzë pisënkù próbòwô³ òmijac i starô³ sã wëzwëskac luczi w przepisach.

S³owôrze Labùdë i Trepczika

Na sztô³t lëteracczi kaszëbiznë dotëchczôs nôbar¿i wp³ënãlë dwaji pisarze - A. Labùda i J. Trepczik. Brzadã jich zainteresowaniô kaszëbsk± s³owizn± s± ù³o¿oné przez nich s³owôrze. Na dze³a te trzeba jednak zdrzec kriticzno, jak na rezultatë kò¿di lëdzczi robòtë. Jak wiadomò, leno dzél s³owiznë pòzebróny w nëch s³owôrzach pòchòdzy z ¿ëwi mòwë lëdu. Drëd¿i, znaczny dzél, to s± neologizmë i neosemantizmë.

Aleksander Labùda wëdô³ w 1981 r. swój “S³owôrz pòlskò kaszëbsczi i kaszëbskò pòlsczi”, w chtërnym nalaz³o sã niema³o s³ów przez niegò ùtwòrzonëch. Do nich kriticzno ùprocëmni³ sã prof. Edward Breza, i bë³a to kritika sprawiedlëwô. Zreszt± w pòdobny spòsób E. Breza òdniós³ sã do neologizmów ze S³owôrza J. Trepczika, wëdónégò w 1994 r.

S³owôrz A. Labùdë nie je pe³nym s³owôrzã pòlskò-kaszëbsczim. Widzec je, ¿e A. Labùda chcô³ przede wszëtczim pòkazac “Antkóm” apartnosc kaszëbiznë, a ò pò¿ëtk, przëdatnosc dlô pisz±cëch ju mni dbô³. Lech B±dkòwsczi, chtërnégò zas³ëg± je wëdanié Labùdowégò S³owôrza przez ZK-P, zwrócy³ ùwôgã, ¿e felëje w nim wiele s³ów, jaczé s± pòtrzébné w mòwie kùlturalnégò cz³owieka, np. emocjô, emocjonalny. Jô bë rzek³, ¿e A. Labùda w swòjim S³owôrzu bédëje wiele pòtrzébnëch s³ów, ale dzél z nich s± to s³owa sztëczné i dzëwaczné, a przez to bezù¿ëteczné. Dlôte té¿ jô z tegò S³owôrza za wiele jem nie kòrzëstô³ przë pisanim prze³o¿ënkù Swiãtëch Pismión czë felietónów.

Z prosb± ò pòdpòwiedzenié mie apartniészich s³ów jô sã zwrôcô³ w latach 1980. colema³o do J. Trepczika . Jô gò wnenczas ùwô¿ô³ za autoritet w sprawach lëteracczi kaszëbiznë. Ale dzélã té¿ sz³o ò to, ¿e S³owôrz Labùdë ju bé³ dostãpny w formie ks±¿czi, a nen Trepczika jesz nié.

S³owôrz J. Trepczika wnenczas jistniô³ le w formie kartoteczi, do jaczi trôfia³ë, òkróm s³ów “zrzesziñsczich”, s³owa wëpisywóné ze s³owôrzów Ramù³ta, Zëchtë i Lorentza (F. Hinca). Miô³ to bëc té¿, wedle pòcz±tkòwégò zamiaru “S³owôrz kaszëbsczich apartnoscy” (nadczid³ ò tim czëdës w Pomeranii W. Czedrowsczi). Nen spòsób gromadzeniô s³owiznë wp³ënã³ë na sztô³t Trepczikòwégò s³owôrza, chòc pózdni ùdba ta òsta zmienionô, kò w kùñcu “S³owôrz apartnoscy” przerodzy³ sã w “S³owôrz pòlskò-kaszëbsczi”. Jednak s³owizna mni apartnô w procëmkù do pòlsczi, nigdë za baro Jana Trepczika nie interesowa. A Méster Jan, czim bé³ starszi, tim bar¿i sã zamikô³ w swiece kaszëbsczi apartnoscë i corôz bar¿i nieùstãplëwie biôtkòwô³ ò “czëstosc” kaszëbiznë, w swòjim, subiektiwnym òdczëcym. Ja¿ czedës jegò drëch, Féliks Marszô³kòwsczi, przë le¿noscë ¿artoblëwëch ¿ëczbów, jaczé rozes³ô³ na Gòdë, napisô³: “Chcemë le so ¿ëczëc, ¿ebë Trepczik nóm ju dali nie kaszëbiô³”.

Trzeba rzec, ¿e w s³owôrzach Trepczika i Labùdë s³owizna blë¿szô pòlsczémù jãzëkòwi bë³a nierôz spichónô na dalszi môl abò i tam sam pòmijónô. Hewò, wezmë dlô pòlsczégò zéwiszcza obrót nalô¿ómë w S³owôrzu Trepczika kaszëbsczé òdpòwiedniczi: òbrócenié, òbrócënk (neologizm), òbrôcëna (neologizm). Nôblë¿szégò pòlszczëznie òbrotu ni ma. Tam sam J. Trepczik w swòjim S³owôrzu, zamiast s³owa nôblë¿szégò pòlszczëznie, nôprzód bédëje zrzesziñsczi neologizm, Wezmë: wyzwolenie - òdpòjãcé, ùwòlnienié, wëbawienié, wëzwòlenié.

W s³owôrzu A. Labùdë té¿ nalô¿ómë wiele przëk³adów pòminiãcô nôblë¿szëch òdpòwiedników pòlsczégò zéwiszcza. Hewò przëk³adë ze str. 65.
odk³adaæ (co¶ na jutro) - witrowac
odk³oniæ siê - òdpòzdrowic
odkrycie - wëmëslënk
odkryæ - òdchlastn±c, wëg³owic, wëmëslec, wënowic
odlecieæ - òdfurgn±c
odlegle - d³u¿awno
odlepiæ siê - òdelgn±c, òdlëmic sã, òdwôrn±c

Labùda i Trepczik cygnãlë w stronã jãzëkòwi samòwëstarczalnoscë kaszëbiznë. Zamiast pò¿ëczac z nôblë¿szi pòlszczëznë, òni mili ùsôdzelë nowé s³owa na pòdstawie niewëkòrzëstónëch jesz (przez Pòlôchów...) dr¿éniów abò nadôwelë szerszé znaczenié stôrim s³owóm. Wëmiszlelë té¿ s³owa czësto nowé, pòdobné òd stronë foneticzny do pòlsczich wzorów - wezmë na to: swi±da (tzn. swiadomòsc), na wzôj (na wzajem, wzajemno). Labùda szukô³ wzorów té¿ w jãzëkach pô³niowòs³owiañsczich (te nowòtwòrë mù pòtemù prof. E. Breza ze s³owôrza wëc±³), a zôs Trepczik - w czesczich (nôslédny - czes. nasledujici) i ùkrajiñsczich (np. prowôdnik - na wzór ùkrajiñsczégò: prowidnik, zamiast kaszëbsczégò, òdnotowónégò przez Zëchtã: prowadnik - tã slédn± formã jô bédëjã). A chòc Trepczik tak ùmikô³ sã przed pòlaszenim, w jegò s³owôrzu mómë jednak té¿ formë pòlasz±cé, np. suchòtë (zamiast: sëchòtë) i wiãc / wic (jakò równoznaczné z: tej). Trzeba rzec, ¿e niemczeniô J. Trepczik za baro sã nie wëstrzégô³, np. zapewnienie - zagwësnienié, zazychrowanié; zape³ni(a)æ - (za)fùlowac, zafùlëwac. Jednym z przërostków, czãscy ù¿iwónëch przez niegò do bùdacji abstraktów rzeczownikòwëch je -unk / -ënk, np. zapêd - zapùscënk.

Labùda swój kùñszt artisticzny nôbar¿i òkôzô³ w hùmòreskach ze serii “Gùczów Mack gôdô”. W negò ôrtu pòwiôstkach mòg³ë czasã ùñc dzëwad³a jãzëkòwé, taczé jak jarbòta, zamiast robòta, czë zwatwa, zamiast nazwa. Ale jegò neologizmë stosowóné w pòwô¿niészëch tekstach i bédowóné w S³owôrzu nié wiedno s± zrozëmia³é dlô strzédnëch Kaszëbów. Wezmë: ùdoprziscëc, ùdoskarnic, òprzawno, ògradzan, jigrzan, jigrzecznô, gòrsznik, wëraszczac. Òstawiã je bez wëjasnieniô, niech chto wëzgòdnie, co òne znacz±...

Jinszé znôù s³owa - wnãtrzny, zewnãtrzny - Labùda skaszëbi³ w swòjim S³owôrzu jesz bar¿i, na: wnitrzny i zewnitrzny. Je to, co prôwda zgódné z nôstarsz± znank± jãzëkòw± kaszëbiznë, zmian± samòzwãków nosowëch ã, ± na i, (przërównôj: nocnokaszëbsczé wzyc, ùcyc i wetrzédnokasz. wz±c, ùc±c) ale to prawie na nordze zachòwô³ sã, jak pòdôwô Zëchta wnãtrzk - synonim w±piora... Tej je widzec, ¿e te wnitrzny i zewnitrzny s± s³owama “pòdmalowónyma”.

Labùda pòd kùñc ¿ëcégò, wierã pòd cëskã kriticzi E. Brezë ùznô³, ¿e pò prôwdze k±sk przesadzy³ z t± apartnosc± kaszëbsczi s³owiznë. Próbòwô³ tej naprawic b³±d i j±³ “bògacëc” kaszëbiznã niepòtrzébnym pòlaszenim. W jednym ze swòjëch “Macków” ù¿i³ s³owa roztropnota. W S³owôrzu ti “roztropnotë” ni ma. Le tam, pòd pòlsczim zéwiszczã rozwaga - nalô¿ómë kasz. òdpòwiedniczi òbaczëtwa (nie òznaczoné jakò neologizm!), rozwôga; i pòd zéwiszczã rozs±dek - rozs±dk.

W S³owôrzu A. Labùdë prof. E. Breza òznaczi³ dzél neologizmów, przëpiskã “neol.”. Zôs w “S³ownikù pòlskò-kaszëbsczim” J. Trepczika to nie je zaznaczoné. Tej mni doswiôdczony ù¿ëtkòwnik tegò s³owôrza nie wié, co je s³owã naturalnym, a co sztëcznym, ùsadzonym przez Trepczika. Mò¿e òn le sã domëszlac, ¿e neologizmama s± s³owa mni pòdobné do pòlsczich, np. p³ëwny (p³ëwacczi); wëswi±dowanié (wërozmienié, pòl. ‘wywnioskowanie’); òdwzôjnic sã (òdp³acëc sã, pòl. ‘òdwzajemniæ siê’). Nié wszëtczé s³owa, jaczé J. Trepczik bédëje do ù¿ëtkù s± równo szëkòwné. Wedle mie, niechtërne z nich brzmi± dzys przëcã¿kò, niezgrabno czë stôroswiéckò abò s± ma³o zrozëmia³é dlô “prostëch” Kaszëbów. Np. teoretno / -ny (zamiast: teoreticznie / -ny); apfelzyna, apfelzynowi (pòmarañcza, pòmarañczowi); tomata, tomatowi (pòmidor(-a), pòmidorowi). Tu przëk³ôd na mòwn± òpacznota J. Trepczika. Jednym z nôchãtni przez niegò ù¿iwónëch przërostków przëdôwnika je -owi. Ale Trepczik gò czasã nie stosëje tam, gdze òn prawie je w jãzëkù pòlsczim, wezmë: pòl. motorowy - kasz. 1. mòtorny, nëkaj±cy; 2. mòtornik...

Chcã tu zaznaczëc, ¿e jô nie pòtãpiwóm ca³égò doróbkù s³owarsczégò J. Trepczika czë A. Labùdë, a nawetka ùwô¿óm ¿e jich neologizmë s± - dzélã -szëkòwné, prosté do zrozmieniô i pò¿ëteczné, i sóm wiele z nich ù¿iwóm. Le jidze ò “pòlitikã jãzëkòw±” Zrzesziñców - pòmijanié przez nich s³ów wspólnëch z pòlszczëzn± i jinyma mòwama s³owiañsczima.

Bò mòjim zdanim më jednak nie darwómë sã wëzbëwac taczich s³ów jak: lëczba (Trepczik: wielëna - neol.), mnod¿i (Trepczik: trójny - neol., wielny - neol.), mnó¿stwò (Trepczik: trój - neol., rzma - ë jiné), së³a (Trepczik: mòc, dôga itp.), ró¿nic sã (Trepczik: apartnic sã - neol., jinaczëc sã - neol.), pòsôg || spòsôg (Trepczik: spòsób) i wiele jinszëch. A jak sã czãsto òkazëje, ne òdpòwiedniczi blë¿szé pòlsczim s± w S³owôrzach Labùdë i Trepczika pòmijóné. Wezmë, hewòle jakò òdpòwiednik pòlsczégò “nast±piæ po czym” Trepczik pòdôwô: nast±pic, prziñc pò czim. Ale ju jakò òdpòwiednik pòlsczégò “nastêpny” Trepczik pòdôwô: zôstny - neol., pòsobny - neol., drëd¿i, prziñdny - neol., nôslédny - czechizm?, dalszi, pòstãpny - neol. S³owa “nastãpny” ni ma.

Skùtkã taczégò pòstãpòwaniô je to, ¿e w tekstach pisónëch przez m³odëch Kaszëbów stosowóné s± bez miarë s³owa sztëczné, pòchòdz±cé ze s³owôrzów A. Labùdë i, òsoblëwie J. Trepczika . A mòjim zdanim pòwinna bëc stosowónô przede wszëtczim s³owizna naturalnô, zakòrzenionô w kaszëbiznie òd dôwna. Prawie taczi s³owiznie jô dôwóm pierszéñstwò w mòji s³owôrzu normatiwnym.

Tu chcã sã przëznac, ¿e jô w swòjim czasu, czej jem przek³ôdô³ Nowi Testament, jem sã zgôdzô³ z Trepczikòwim spòsobã pòdchôdaniô do kaszëbiznë. Zamiast tej, np. ù¿ëwac pòlasz±cégò “pòtomka”, jô w teksce Sw. Pismión stosowô³ “nastãpnika”, zamiast “wskrzesëc” jô pisô³ “ò¿ëwic”, zamiast “przestãpstwò” - “przekroczenié” itp.

Przërównanié s³owôrzów Labùdë i Trepczika z mòjim

Chtos mò¿e rzec, ¿e w S³owôrzu Gò³±bka je za wiele pòlaszëznë. A prôwd± je, ¿e ti “pòlaszëznë” je té¿ wiele w ¿ëwi kaszëbiznie, zapisóny przez Ramù³ta i Zëchtã. Kò z jich s³owôrzów jô tã “pòlaszëznã” przeniós³ do swòjégò. A jesz wicy pòlaszëznë je dzys w mówiony kaszëbiznie. Zreszt± stosowanié s³owiznë “zrzesziñsczi” nie je gwarancj± na niepòlaszenié. Czej sã przezérô tekstë m³odëch Òdrodiñców, widzec je jak spòd szëchtë Trepczikòwëch neologizmów wëlô¿ô spòlasza³osc...

W przërównanim ze s³owôrzama J. Trepczikã i A. Labùdë jô w mòjim s³owôrzu bédëjã kaszëbiznã nié tak apartn± jak òni, ale wierã blë¿sz± ¿ëcégò. Bò mòjim zdanim spòsób dobiéraniô s³owiznë przez Zrzeszinców - “wiedno jinaczi jak pò pòlskù” - je to spòsób na zniechãcenié Kaszëbów do czëtaniô pò kaszëbskù (a z tim nie bë³o i nie je dobrze), a nawet do gôdaniô. Jô rozmiejã, ¿e më mómë wòl± ùtrzëmac swòjã kaszëbsk± apartnosc. Le wedle mie, ¿elë zadbómë ò ùtrzimanié tegò, co pò prôwdze je wô¿né i wesprzemë sã na kòrzeniach kaszëbiznë, a òdrzucymë dzél cëzy nalecëznë, tej òstónie jesz dosc wiele apartnëch znank naji mòwë. Kaszëbizna i tak dosc sã ró¿ni òd pòlszczëznë, a nie trzeba ji na së³ã robic jesz apartniész±, ni¿ òna je. Naturaln± zgrôw± (tendencj±) s±sednëch jãzëków je zbli¿anié sã do se (kò lëdze chc± sã jakòs dogadac), a mòwny separatizm je dzejanim wbrew nôtërze. Jô té¿ nie lëdóm pòlaszeniô, tipù: w³asznie / w³ôsnie, ksz±¿ka, proszëc, proszimë (jô proszã - ale: prosëc, prosymë), mëszlëc, cosz, czegòsz, pùszczëc (pùscëc, pùscë, chòc: pùszczac)... Ale czemù Kaszëbi maj± ù¿ëwac s³owa “téma”, jak no bédëje J. Trepczik (wedle czesczégò czë rusczégò zwëkù jãzëkòwégò), zamiast “temat”. Z tegò, co jô wiém, to dzysészi Kaszëbi gôdaj± czasã na jaczis temat (ò czims) i pòrësziwaj± rozmajité tematë (sprawë), a nié “témë” .

Przë le¿noscë chcã rzec, ¿e nie jem przekònóny do te, ¿ebë w kaszëbiznie “-izmë” bë³ë regùlarno zastãpòwóné przez przërostk -izna || -ëzna jakno je w s³owôrzu J. Trepczika, wezmë: socjalëzna, neologizna - zamiast: socjalizm, neologizm. Tak samò nie jem za zùbò¿iwanim kaszëbiznë przez ùmikanié sã przed przërostkã -iczny, czë -ijny - wezmë: genealogiczny, teologiczny, tendencyjny i temù pòdobné, jaczé J. Trepczik zastãpùje wnetk wiedno przez -owi / -òwi, wezmë na to: tendencjowi, genealogòwi, teologòwi (przërównôj té¿ Trepczikòwé teoretny, z “pòlasz±cym” teoreticzny).

Z “k³opòtlëwim bògactwã” kaszëbiznë - ze zró¿nicowanim foneticzi i mnogòsc± gramaticznëch kùnôszków - jem sã rozprawi³ wikszim dzélã ju rëchli, przë pisanim “Wskôzów kaszëbsczégò pisënkù. Przë le¿noscë ùk³ôdaniô “S³owôrza normatiwnégò” jem miô³ le¿nosc jesz rôz zastanowic sã, jak rozwiãzac konkretné problemë. Wezmë na to:

A) W kaszëbiznie wëstãpùje czilë òbòcznëch wariantów kùnôszka przejãtégò z greczi czë ³acëznë tipù -ent, np. lament || lameñt || lamãt || lamañt. W kùñcu doszed³ jem do te, ¿e nôlepi je pòlecëc do ù¿iwaniô jakò pòdstawòwi tip lament, a jakò òbòczny dopùscëc lameñt. Co jinégò ze s³owama: ró¿añc, mañtel (p³ôszcz), grañca, pòjmañczik, pañsczi, gdze stronama té¿ pòjôwiô sã -eñ-, ale jô bédëjã je pisac z -añ-.

B) Terôzka sprawã krotszich i d³ëgszich przërostków rzeczowników tipù pòstacjô || pòstacëjô, litaniô || litanijô. Jak wiadomò, w ¿ëwi kaszëbiznie dzys dnia leno czile s³ów wëstãpùje w taczi d³ëgszi, zasëszony formie, a s± to balijô, biblëjô, bestijô || -tëjô, i swiniarëjô (z niemiecczégò: Schweinerei). Ale na ògle nen d³ëgszi tip pòstacëjô, litanijô je ju wnet czësto martwi, a normalné s± formë tipù pòstacjô, litaniô - kaszëbizna jidze tu dosc zgódnô z dzysészim jãzëkã pòlsczim. Wedle mie te -ëje i -ije, s± dzys le taczim mòwnym òzdobnikã, bez znaczeniô dlô f±kcji informacyjny. Dlôte jô jem dzys za stosowanim przede wszëtczim formów tipù litaniô, pòstacjô.

W procëmkù do pô³niowòkaszëbsczégò systemù òdmianë czasników przëjãtégò przez J. Trepczika w jegò s³owôrzu - dac - dôwac - dôwôj; spiéwac (òn) spiéwô - spiéwôj; lôc - doléwac - doléwôj itp., jô bédëjã jakò lëteracczi przëjimn±c system bar¿i nocnokaszëbsczi: dac - dawac, òn dôwô, më dôwómë, dawôj; spiewac, (òn) spiéwô spiewôj; lôc - dolewac, òn doléwô, òni doléwaj± dolewôj. Trepczik bé³ w tim niekonsekwentny. Kò z drëd¿i stronë òn baro dbô³ (òsoblëwie w piesniach) ò nocnokaszëbsczi akcent, i w tekstach pisónëch rôd stosowô³ formë czasników, z -i- w môlu samòzwãków nosowëch, tipù przëjic, wzyc, ùcyc (zamiast: przëj±c, wz±c, ùc±c).

Chcã przë le¿noscë dac bôczenié na to, ¿e w mòjim s³owôrzu, tak jak i w ¿ëwi kaszëbiznie ni ma wszãdze labializacji O pò spó³zwãkach m, b, p, f, w, k, g, ch/ h. Bò w s³owach cëzégò pòchòdzeniô labializacjô samòzwãkù o colema³o nijak nie wëstãpùje. Mómë dôjmë na to s³owa cëzégò pòchòdzeniô, taczé jak: fon (von), forsz, foska, fotoaparat, gol, gondola, kombajn, komplet, kompleks, kompùter, koncert, konspekt, konstruktor, komplet, kombinacjô, monstrancjô, mola, Mongo³, moneta, neologizm, borta, ponton, port, worzta, hotel. Niejedne z nich - ne bar¿i przëswòjoné - ju tam sam nabiéraj± labializacji, jak wezmë; fòlwark, fòrma, pòlitika. - To tëli, krótkò ò tim.

Pòd wzglãdã s³owiznë mój s³owôrz je bar¿i pòdobny do s³owôrza S. Ramù³ta (òprôcowónégò przez prof. Jerzégò Trédra w standardowi ortografii). Jednak w mòjim s³owôrzu znaczniészi dzél s³owiznë zajimaj± internacjonalizmë, chòc dzél jich je le pò to, ¿ebë “pò nitce do k³±bka” trafic do jich kaszëbsczich òdpòwiedników.

W mòjim s³owôrzu jô kriticzno pòdchôdóm do wszelejaczi sztëcznoscë. Òd neologizmów mie sã bar¿i widz± s³owa “¿ëwé”, “ùcarté”, nawetka ¿elë s± pò¿ëczoné z s±sednëch mòwów. W s³owôrzu pòdôwóm té¿ przëk³adë òdmianë przez przëpôdczi abò zdaniów (frazeologii). Bò kò¿dé s³owò wëstãpùje colema³o w zdaniu, w towarzëstwie jinszëch s³ów. Kò¿di jãzëk mô swòje charakteristiczné zwrotë czë idiomë. Móm nôdzejã, ¿e mój s³owôrz zachãcy pisz±cëch Kaszëbów, òsoblëwie m³odëch autorów do stosowaniô mòjégò mòd³a kaszëbiznë. Je to kaszëbizna zwëczajnô, nawetka baro tradicyjnô, chòc i môlama nowòczasnô, ale przede wszëtczim je òna bliskô codniowi mòwie Kaszëbów. Kò je¿lë chcemë, ¿ebë Kaszëbi czëtelë swòjã lëteraturã, tej nie trzeba jima tegò ùtrudniwac. Prawie òpak.

Mòj± ùdb± przë ùk³ôdanim “S³owôrza normatiwnégò” (a przed tim “Wskôzów kaszëbsczégò pisënkù”) bë³o doprowadzëc kaszëbiznã lëterack± do równowôd¿i i normalnoscë. Eksperimentowanié na kaszëbiznie pòwinno sã ju pòmalë kùñczëc. Jô ùwô¿óm, ¿e ju wiémë, jak mô wëzdrzec mòd³o lëteracczégò jãzëka (sóm jem sã té¿ përznã przëczëni³ do ùstaleniô tegò mòd³a). Je jasné, ¿e w sytuacji wielotë kaszëbsczich dialektów kaszëbizna lëterackô pòwinna sã òpierac na systemie jãzëkòwim westrzédnokaszëbsczich dialektów (z “przechi³ã” na nordã, np. jachóny - zamiast -any), wbògaconëch s³owizn± z nordë i pô³niô, a té¿ pòwinno sã w ni nalezc wszëtkò to, co je pò¿ëteczné w doróbkù s³owòtwórczim Labùdë i Trepczika. Mòjim zdanim, nie darwómë sã té¿ tak baro wëstrzegac pò¿ëtecznëch pòlonizmów i internacjonalizmów. ¯elë pragniemë, ¿ebë kaszëbizna przetrwa i ¿ebë kaszëbskô lëteratura sã dali rozwija, trzeba corôz bar¿i dbac ò jesz scëslészé ùnormòwanié lëteracczi mòwë i miec starã ò ji wësok± kùlturã. Ze swòji stronë jô bédëjã pisanié i mówienié normaln±, zwëczajn± kaszëbizn±, bez ùdzywnianiô. I pò to jô napisô³ nen “S³owôrz normatiwny”.

Kaszëbizna Òdrodë i Zwónka

Przez Zrzesziñców i jich nastãpników kaszëbizna bë³a i je pòddôwónô rozmajitim przeróbkóm, przë czim próbùje sã tam sam zmienic jãzëkòwi òbëczôj, ùtrwalony òd wieków. To madrowanié przë kaszëbiznie - mòjim zdanim - nie wëchôdô ji na zdrowié. Czãsto bë³o to i je leno psëcé tegò, co w ti pòniewiéróny kaszëbiznie jesz bëlnégò òsta³o.

Pò ùkôzaniu sã S³owôrza J. Trepczika wiele m³odëch autorów zaczã³o w bezkriticzny spòsób pòbierac stamt±d s³owiznã do swòjëch tekstów i to tã nôapartniész±. Przez to ne tekstë s± trudné do rozmieniô nawetka dlô lëdzy taczich jak jô, chtërny na codzéñ maj± do ùczinkù z pisón± kaszëbizn±.

Ale czë mò¿emë za to winic nëch m³odëch autorów? Kò òni le zawierzëlë s³owôrzowi J. Trepczika, a do s³owôrza Zëchtë ni maj± przëstãpù, bò òstô³ òn le rôz wëdóny, trzëdzescë lat temù. M³odi autor mò¿e nie wiedzec, co je zrzesziñsczim neologizmã, a co s³owã wzãtim z ¿ëwi kaszëbiznë. Jô móm doma S³owôrz Zëchtë, dlôte wiém, ¿e np. s³owò “kôrbac” wëstãpùj±cé té¿ w òdmianie “kôrbic” to nie je to samò, co gadac, mówic, le znaczi: zmëszlac, bajac, gãstolëc, sto¿ëc ewentualnie “kôrbac so” = pòwiadac so, pòlsczé “gawêdziæ”. A kò w s³owôrzach Labùdë i Trepczika s³owò kôrbac je pòdôwóné bez zastrzed¿i jakò òdpòwiednik s³ów gadac, mówic (Labùda jesz mô: pirotac, pirotno, pirotny, pirotwa...).

Mùszã rzec, ¿e czëtiwanié dokôzów pisónëch dzysô pò kaszëbskù przez m³odëch autorów nie przëchôdô letkò. A nawetka pòwiém, ¿e na to “dokôzywanié” m³odëch jô zdrzã z òbaw±... Ju za “mòjëch czasów” (w latach 1975. - 90.) té¿ bë³o z tim lëchò. Tedë té¿ pòjawi³o sã nowé pòkòlenié autorów (midzë jinszima jô...), chtërny dopierze próbòwelë stawiac pierszé kroczczi w pisanim pò kaszëbskù i òd razu z tima niepòradnyma tekstama biegelë do “Pomeranii”. Pózdni przësz³o pòkòlenié “Tatczëznë”, i tak samò (chòc përznã jinaczi...) b³±dzë³o. W tekstach Tatczëznë, pòdobnie jak w pózdniészi Òdrodze dôwô³ sã òdczëc kaszëbsczi “mesjanizm” tj. tón pòùczaj±cy i òdkriwanié rzeczi dôwno òdkrëtëch... Je to cos na ôrt dzecny chòrobë, jak± kò¿di mùszi przeñc. Tekstë pùblikòwóné pôrã(-nôsce) lat temù w “Tatczëznie” i “Òdrodze” bë mòg³ë s³u¿ëc jakò przëk³adë mòwny niezdarnoscë autorów i jich nieznajomòscë kaszëbiznë a té¿ jakò przëk³ôd corôz dali pòstãpùj±cégò wëôrtiwaniô sã kaszëbiznë w ca³oscë.

Nie wiém jak je terô, bò do czëtaniô “Òdrodë” jem sã czësto zniechãcy³. Znank± tekstów z ti gazétczi bë³o z jedny stronë pòlaszenié czë niemczenié, a z drëd¿i - archajizacjô (starna, gard), wstôwianié lëtrë ë tam, gdze ji nigdë nie bë³o (np. formë tipù: òrganizacëjny), przesadnô konsekwencjô w stosowaniu labializacji o (ò) czë tipòwò kaszëbsczégò przeñdzeniô ra- na re- (redio, redzëc, doredzëzna...). Co prôwda, to “redio” je z angelska wëmôwiónym “radiã”... Zôs s³owò “redzëc” je blë¿szé niemiecczégò origina³u: reden. Le cë¿ pòradzëc, ¿elë Kaszëbi gôdaj± “radio” i “radzëc”. Tej widzec bë³o w tim le przekòrã redaktora Òdrodë, Paw³a Szczëptë. Òn ù¿iwô(-³) té¿ formë “tëch dzeców”, zamiast “dzecy”, a na zwrócon± mù ùwôgã òn rzek³, ¿e przërostk -ów je czãstszi w kaszëbiznie, tej za pôrã lat Kaszëbi i tak md± gôdelë: “dzeców”...

Chcã dodac, ¿e jô ju dôwno ca³é “litanie” ùwôgów do jãzëka Òdrodë sélô³ do Paw³a Szczëptë, co përzinkã przëczëni³o sã do pòprawë . A czej w slédnym czasu mòjã kritikã na temat kaszëbiznë Òdrodë jem próbòwô³ przekazac przez Tomka F., òn òdrzek³, ¿e “lepi tak òstro nie pisac, bò pùblicyscë z Òdrodë to s± jesz m³odi lëdze i mòg± sã zniechãcëc”... Dlôte terô, t± drog± jô pragnã mòje ùwôd¿i przekazac, nié le autoróm Òdrodë. Bò ùwô¿óm, ¿e kritika (rzetelnô) je pò¿ëtecznô i kòniecznô. Pòtrzébné je té¿ pùbliczné òmôwianié sprôw zwi±zónëch z lëteracka kaszëbizn±, w czasach czej próbùjemë z ni± weñc do szkò³ów.

Tej sej dochôdô do mie té¿ pismiã “Zwónk kaszëbsczi”, jaczé - ¿elë wezniemë pòd ùwôgã slédny numer 4/2006 - ró¿ni sã òd Òdrodë tematik±. Nie je to pismiã tak zakompleksa³é jak znónô mie sprzed pôrã lat Òdroda, mò¿e temù, ¿e pòrësziwô jiné tematë (wëdôwóné je przez Klub Sztudérów Kaszëbów “Jutrzniô” WSD w Pelplinie). Òd jãzëkòwi stronë “Zwónk” té¿ nie je tak mòcno zale¿ny òd S³owôrza J. Trepczika. Prôwdac, w przërównanim z pòprzednyma “Zwónkama” ten slédny je té¿ jakbë k±sk starowni zredagòwóny (pòprzedné numrë bë³ë gòrszé...).

Kaszëbizna w radiu i telewizji

Dosc d³ugò bawi³o, nigle jem Paw³owi Szczëpce wëbi³ z g³owë “redio”... Pò jaczims czasu, czej ùda³o mie sã natrafic na wieczórn± audicj± dlô Kaszëbów w gduñsczim radiu, czëjã, ¿e zamiast ù¿iwónégò przez lud stopnia na òkreslenié temperaturë, autorze audicji propagùj± ³acyñsczi grad. Òkazëje sã, ¿e to té¿ je sprôwka J. Trepczika, bò nen “grad” pòchòdzy z jegò S³owôrza. Przë jiny le¿noscë jô czu³, ¿e Leszk Szmëtka z Paw³ã Szczëpt± mùszelë na chùtczégò wëmëszlac nowé s³owa, òdpòwiedniczi angelsczich. Chto wié, co òni tam wëmëslelë? Mò¿e i dobrze, ¿e jô tegò nie znajã...

Ten grad je dosc znankòwnym przëk³adã “zawrôcanié Wis³ë czijã”. Kò ju dôwno temù, chtos nalôz³ kaszëbskò-pòlsczi òdpòwiednik dlô ³acyñsczégò gradusa. Nen “grad” je té¿ mil±cy, bò no s³owò pòjôwiô sã przë zôpòwiescë wiodra, a czasã òb lato mò¿emë sã spòdzewac té¿ gradu.

W niechtërnëch audicjach gduñsczégò radia wëstãpùje sympaticzny Góral, p. Dominik Sowa, chtëren tej sej - jak no sã rzeczë pò góralskù - “robi za Kaszuba”, co dôwô efekt kómisz. Jô wiém, ¿e Dominik je Góralã, ale niechtërny wierã bierz± tã Jegò gôdkã za wzorcow± kaszëbiznã. Szkòda... A kò jô znajã jinszich Góralów, co gôdaj± pò kaszëbskù czësto dobrze.

S³ëchanié kaszëbsczich audicji w radiu bë sã dlô mie wierã skùñczë³o nabëcym wrzodów ¿ô³±dka abò jin± chòrosc±. Na szczescé ni mùszã tegò s³ëchac. Ale czej sã zdarzi niechc±co ùstawic aparat na stacjã Radio Kaszëbë, mùszã sã zdobëc na maksymum tolerancji...

Jedn± z prezenterków je Ania Cupa, chtërna gôdô pò kaszëbskù corôz to lepi, chòc jesz nié tak dobrze, jak bë sã chca³o. Gòrzi je, czej sã trafi na spikera (Pioter Cëskòwsczi?), gôdaj±cégò pò kaszëbskù, co prôwda dialektã pùcczim. Czëc je, ¿e pò kaszëbskù òn gôdô òd dzecka, ale ni mògã gò pòchwalëc, bò je to gôdka dosc nielusô (bar¿i taczi ¿argón kaszëbskò-pòlsczi). Ni móm té¿ serca gò tu dobijac... Móm le prosbã, ¿ebë òn sã zacz±³ kaszëbiznë ùczëc, a chòc le zazdrzô³ tej nisej do mòjégò s³owôrza... Té¿ w tekstach piesniczków, np. Roszmana czëjemë “rod¼inné Kaszëbë” (a mòg³ë bëc: rodzynné, domôcé abò np. nômilszé). W zôpòwiescë wiadomòscy mómë internacjonalisticzné “informacëje” z akcentã na -ë- (a mòg³ë bë wierã bëc: nowinë, jak pò czeskù). Zôs w przëspiéwce “Radio Kaszëbë” czëjemë: Kaszebe z d³ud¿im, akcentowónym -e-.

Ju le ju... Miéjmë nôdzejã, ¿e z czasã cos bëlniészégò sã z tegò wëklëje?

Sprawa kaszëbiznë w telewizyjnym programie “Rodnô zemia” je òd wiele lat - dzãka El¿biéce i Eugeniuszowi Prëczkòwsczim - dosc szëkòwno prowadzonô, przënômni ¿elë chòdzy ò narracj±. Gòrzi biwô z Kaszëbama stôwiónyma przed kamerë. Ale kò taczi je stón kaszëbiznë dzysô.

“Niezachãcowny pòpëzglënk”, tj. pòmiészanié z pòpl±tanim

Na dzysészim etapie kaszëbiznë (d¿in±cy kaszëbiznë!), kò¿di pisôrz pòwinien dbac ò to, ¿ebë kaszëbizna lëterackô bë³a jak nôbëlniészô. Òsoblëwie w tekstach adresowónëch do dzecy i m³odzëznë trzeba sã wëstrzegac mòwnégò ùdzywnianiô.

W 2002 rokù ùkôza sã, piãkno - òd stronë graficzny - wëdónô ks±¿ka dlô m³odzëznë, pòd nôdpisã “Pòwiôstczi gduñsczé”, skaszëbionô przez Zbigniewa Jankòwsczégò. Autorã pòlsczégò tekstu je niejaczi Stan Bogdan. Ks±¿ka ta zas³ugiwô na chòc le krótëchn± z mòji stronë recenzjã. Pòwiém òd razu: jô bë ti ks±¿czi mòjim dzecóm nie pòlécô³. Kò w ji teksce, spòd kaszëbsczi “politurë” wëzérô co sztërk pòlszczëzna origina³u. Z drëd¿i stronë, nen tekst je jesz jednym przëk³adã prakticznégò i pòju¿négò zastosowaniô s³owiznë J. Trepczika. Tuwò jô przëtoczã le czile przëk³adów: “Ùsn±³ g³ãbòczim snã” (spikã / ùsn±³ mòcno). “D¿ibkò wëkònô³ gwô³towny òbrócënk” (tj. chùtkò òbrócy³ sã). “Widzënk nie bé³ zachãcowny” (nick czekawégò nie bë³o widzec). ...z Sankt Petersburga - miasta, chtërno bùdujã wëbëtno (wëtrwale), z mòklëzn± na ³ësënie. (pòlsczé: w pocie czo³a...). Na nen sygnal gduñczóni z pòspiéwanim (z pòspiechã) zebrelë sã we (...) wczasni (rëchli / przed tim) wëznaczonëch, zbiérnëch môlach. Ùbarniony (ùzbrojony) bëlë w mùskétë. I tak dali.

Ra¿±cé je stosowanié w teksce “Pòwiôstk gduñsczich” form archajizëj±cëch tipù ksy¿ëc (zamiast: ks±¿ã), ùbarniony, òbòk “ùcza³ëch” form tipù sytuacjô, reprezentatiwny. Zdôrzaj± sã w teksce formë pòlasz±cé - ptôczi (str. 34), czë bùdujã - i b³ãdné, wszelejaczégò tipù. Wezmë: Pògòda bë³a snô¿ô, s³onecznô i welëchnô - str. 118 (co znaczi s³owò welëchny?!...); majkùfer (chrab±szcz - a ¿elë ju..., tej to s³owò Kaszëbi wëmôwiaj±: majkéfer - tak samò jak Niemcowie...) - str. 6; rôjca - w znacz. rôdca - kò rôjca to je to jistné, co rajk, rajôrz.

Zbigniew Jankòwsczi starô³ sã za pòmòc± kaszëbsczich s³ów òddac szëk jãzëka Stana B. ale w stanie... nie bé³. Bò kaszëbizna mô jinsz± estetikã, tej nié wiedno to, co je piãkné pò pòlskù brzmi tak samò piãkno pò kaszëbskù. Szkòda, ¿e té¿ korektor i, jakbë nie zdrzô³, pierszi recenzent ti ks±¿czi Eugeniusz Prëczkòwsczi przë³o¿i³ rãkã do pùblikacji tak kalécznégò tekstu. Tej trzeba z przikrosc± rzec, ¿e ta piãkno wëdónô pëzglëna je té¿ dzélã jegò sprôwk±.

P±kt czë “pùnkt”?

Przë le¿noscë: jem sã doczu³, ¿e prof. Edward Breza nie pòchwôliwô wprowadzony przeze mie normë pisaniô s³ów f±kcjô i p±kt (i pòkrewnëch z nima czasników czë przëdôwników). Wedle niegò pòwinne òne bëc pisóné, jak pò pòlskù - funkcjô, punkt. Czejbë tak pisac, tej trzeba bë sã spòdzewac, ¿e w pisënkù pòjawi± sã formë z labializowónym u (fùnkcjô, pùnkt)... Ale nawetka ¿elë pòminiemë labializacjã u, wiadomò, ¿e samòzwãk u w kaszëbiznie mô “pòdwë¿szon±” czë “zwã¿on±” artikùlacjã (je blë¿szi niemiecczémù ü), tej s³owa funkcjô, punkt przeczëtóné pòprawnie, zabrzmi± z grëbsza jak: p³ynkt / pynkt, f³ynkcjô / fynkcjô. A tak Kaszëbi nie gôdaj±.



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Komentarze wyra¿aj± pogl±dy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za tre¶ci w nich zawarte.

Wys³ane przez: W±tek
Jupcew
Wys³ano:: 8.9.2006 10:57  Zaktualizowany: 8.9.2006 11:06
Nie mogê oderwaæ siê od tej strony!
Zarejestrowany: 18.1.2006
z: z Pomorza :)
Wiadomo¶ci: 222
 Pòlonizmë, zamiast neologizmów?
Nie, dlaczego ? Po I wojnie ¶wiatowej jêzyk czeski by³ pe³en germanizmów. Czesi produkowali nowe s³owa masowo, czy kto¶ siê teraz ¶mieje z Czechów- nie bo to naród, który siê szanuje. Czasy wspó³czesne. Jêzyk francuski. Francuzi tworz± masê neologizmów-nie korzystaj± z dorobku innych nacji, co nieraz jest zabawne przy s³ownnictwie technicznym ale jest to dzia³anie ¶wiadome. Czacunek dla w³asnego jêzyka. Bli¿sza znacznie jest mi "Ódroda"i jej udziwnienia( choæ dla mnie to nie udziwnienia ale faktyczne dzia³ania, które maj± przywróciæ ¶wietno¶æ kaszubskiemu). Lepsze s± neologizmy i archaizmy dla jêzyka ni¿ "wpuszczanie" do s³ownictwa obcych s³ów, które o zgrozo czêsto maj± zastêpowaæ s³owa kaszubskie pod pozorem normatywno¶ci. To pierwszy krok aby jêzyk kaszubski sta³ siê faktycznie gwar± jêzyka polskiego. Je¿eli chce siê tworzyæ now±, lepsz± jako¶æ trzeba sie opieraæ na w³asnych si³ach jak pokazuj± do¶wiadczenia innych narodów a nie tworzyæ z jêzyka polskiego miary dla normatywno¶ci jêzyka kaszubskiego. Jednak z drugiej strony praca jest ciekawa pomijaj±c czê¶æ aspektów ideologicznych, które s³u¿y³y jej napisaniu

Wys³ane przez: W±tek
CzDark
Wys³ano:: 12.9.2006 8:40  Zaktualizowany: 12.9.2006 8:40
Nie mogê oderwaæ siê od tej strony!
Zarejestrowany: 24.5.2004
z: Biebrznicczi M³in
Wiadomo¶ci: 1133
 Re: Pòlonizmë, zamiast neologizmów?
Co do Czechow. Wedle mie Czesze przesadzele, bo wedle mie jazek na jaczis ort winien pokaziwac dzeje jaczego norodu. Zdrzac na dzysdniowi czesczi czlowiek be pomeszlol, jez ti z Miemcama niga nie sasadowele. A z jich 'dividla' to sa prawie smieja.

Jo nie jem procem polonizmom, jezle te sa w placu dze rechli w pomorsczim (kaszebsczim) nie belo slowa na jaaczi termin. Jezle je naji slowo, a mo je zastapic polaszezna, jo jem jak nobarzi przek temu!!
Jo jem tez procem polonizmom, jaczi strukturalno nie paseja do najego jazeka, np. doldzi slowa, jaczi baro czasto sa w polaszeznie, a jaczich naji mowa baro nie ledo, a tez polonizme w jaczich adjektiw je po nounie.

Wys³ane przez: W±tek
Pjoter
Wys³ano:: 9.8.2006 9:43  Zaktualizowany: 9.8.2006 9:43
Wspó³tworzê ten serwis
Zarejestrowany: 24.2.2005
z: Mrzezino/Ch³apowo
Wiadomo¶ci: 134
 Dlaczego tak?
Z ca³ym szacunkiem odnoszê siê do ogromnej pracy Waste E. Go³±bka, w któr± Wasta w³o¿y³ ca³e swoje serce i... pewnie nie tylko serce. Jednak pragnê zauwazyæ i nie zgodziæ siê z kilkoma kwestiami poruszonymi w artykule.
Po pierwsze. Piszê w jêzyku polskim, bo nie umiem tak piêknie pisaæ w jêzyku kaszubskim jak Wasta Go³±bk. W jêzyku polskim te¿ nie potrafiê pisaæ, ale wychodzi mi to znacznie lepiej ni¿ w jêzyku kaszubskim.
Po drugie. Chcia³bym siê nauczyæ pisaæ w jêzyku kaszubskim, ale nie mam czasu. Poza tym, tak jak Pan zauwazy³ mówiê po kaszubsku od dziecka. Zosta³em tak nauczony jak mówiê teraz i nie muszê siê zastanawiaæ nad tym co mówiê,a tym bardziej siêgaæ do s³owników.
Po trzecie. Proponujê ujendnolicon± mowê pozostawiæ poetom i pisarzom. A Pana proszê o to, ¿eby nie zabrania³ mi Pan mówiæ w mowie moich ojców, w takiej mowie w jakiej zosta³em wychowany. Jak siê nie podoba, to prosze nie s³uchaæ.
Po czwarte. Nie wiem co musia³by Pan napisaæ, ¿eby mnie zdo³owaæ. Poza tym, to kto Panu da³ prawo do do³owania mnie. Raczej nikt.
Z kaszubskim pozdrowieniem.
Piotr Ciskowski

Wys³ane przez: W±tek
sgeppert
Wys³ano:: 9.8.2006 11:52  Zaktualizowany: 9.8.2006 11:52
Dobrziñc Najich Kaszëb
Zarejestrowany: 17.6.2003
z: 索波特
Wiadomo¶ci: 1608
 Re: Dlaczego tak?
Pò prôwdze Pioter, dosc dôwno miô³ jem Cebie czëté, ale czéj jem miô³, to bë³ jem dbë, ¿e Twòja gôdka je përznã pòlasz±cô. Nié mie tù òceniwac i dawac wskôzë, jem le dbë, ¿e w tim, co pisze Gò³±bk, je k±sk prôwdë. Le to nié òznôczô, ¿e pòchwôliwóm taczi ôrt pisaniô artikla, gdze autor pòkazywô sebie z dodôwkã jesz dwòje m³odszich ùtwórców, jakno tëch jedurnych, bënë chtërnëch przëdërchôwa nôprôwdzëwszô i nôbëlniészô kaszëbizna, a wszëtce jinszi to s± taczi ludkòwie, chtërny robi± nôlepi jak rozmiej±, ale pòtrzéba jima pòùczënków òd Nôwiãkszégò Mòwoznajôrza Kaszëb.

Wys³ane przez: W±tek
Pjoter
Wys³ano:: 9.8.2006 12:42  Zaktualizowany: 9.8.2006 12:42
Wspó³tworzê ten serwis
Zarejestrowany: 24.2.2005
z: Mrzezino/Ch³apowo
Wiadomo¶ci: 134
 Re: Dlaczego tak?
Staszku ja wiem, ¿e nie mówiê dobrze po kaszubsku, ale tak zosta³em nauczony i dla mnie ten mój kaszubski jest normalny... D³ugo zastanawia³em siê, czy skomentowaæ artyku³ Waste Go³±bka i dopiero teraz siê na to zdecydowa³em... Mam nadziejê, ¿e nikogo nie obrazi³em, bo nie takie by³y moje zamierzenia.

Wys³ane przez: W±tek
CzDark
Wys³ano:: 12.9.2006 8:49  Zaktualizowany: 12.9.2006 8:49
Nie mogê oderwaæ siê od tej strony!
Zarejestrowany: 24.5.2004
z: Biebrznicczi M³in
Wiadomo¶ci: 1133
 Re: Dlaczego tak?
>>Wasta Go³±bk

S³owo 'Wasta' je wedle mie za czasto uziwone. Doch 'wasta' znaczi to co polscze 'wa¶æ', e odnoszelo sa le do szlachte.

W najim jazeku 'grzeczna forma' usodza sa przez plural, np.

pl:
"Co pan robi?"

csb:
"Co Wë robita?"

A 'grzeczna forma' prze osobie to w najim jazeku, je usodzana przez dodowk miona do nozwestka.

pl: "pan Go³±bek"
csb: "Eugeniusz Go³±bk"

To nie oznaczo jez jo sa chca wemadrzac, bo moja pomorsczezna tez mo fele, e to wiele.

Wys³ane przez: W±tek
bcirocka
Wys³ano:: 21.10.2006 9:51  Zaktualizowany: 21.10.2006 9:51
Nie mogê oderwaæ siê od tej strony!
Zarejestrowany: 10.12.2004
z: Przodkowo
Wiadomo¶ci: 530
 Re: Dlaczego tak?
"A Pana proszê o to, ¿eby nie zabrania³ mi Pan mówiæ w mowie moich ojców, w takiej mowie w jakiej zosta³em wychowany" -

Panie Piotrze, to, co Pan robi, jest wa¿ne i potrzebne, proszê siê nie przejmowaæ s³owami zoilów i dalej robiæ swoje najlepiej jak Pan potrafi. Oczywi¶cie, ¿e nikt nie mo¿e Panu zabroniæ pos³ugiwania siê mow± ojców, tak±, jakiej siê Pan nauczy³.

Jêzyk mówiony to jêzyk mówiony, uwa¿am, ¿e nie ma potrzeby go kodyfikowaæ i ¿±daæ, by ludzie siê pos³ugiwali jak±¶ jedn± znormalizowan± jego wersj±; przecie¿ to by³by jêzyk ca³kowicie sztuczny, pozbawiony cech indywidualnych i lokalnych.

Jak s±dzê, warto normalizowaæ kaszubski jêzyk literacki, tworzyæ ogólnokaszubsk± wersjê naszego jêzyka, która by³aby pewnym wzorcem. By³aby idea³em, do którego mo¿na d±¿yæ, przynajmniej w jêzyku pisanym. Ale nie chcia³abym, by Kaszubi z pó³nocy, po³udnia i z centrum ( , rolnicy, profesorowie, spikerzy, dzieci i starcy mówili tak samo, ¿eby wszyscy pos³ugiwali siê wzorcow± mow±. To by³oby nudne. A tak przy okazji, jakimi metodami trzeba by by³o siê pos³u¿yæ, by wszystkich do tego sk³oniæ? Zaczniemy od tego, ¿e zabronimy siê wypowiadaæ publicznie (np. w mediach) ludziom, którzy mówi± niepoprawnie, niezgodnie z normami uznanymi przez nas za jedynie s³uszne? Sami sobie nadamy prawo do o¶mieszania, piêtnowania i wykluczania z dyskursu publicznego ludzi, którzy mówi± niezgodnie z opracowanymi przez nas normami?

bc
Wyró¿nienia
Medal Stolema 2005   Open Directory Cool Site   Skra Ormuzdowa 2002