artykuly-Kaszëbskô proza òd 1989 rokù
Losowe zdjêcie
Wystawa `Kaszuby,miêdzy natur± a kultur±`
Pomerania
Wygl±d strony

(2 skórki)
Kaszëbskô proza òd 1989 rokù
Author: Stanis³aw Janke (autorzy at zk-p dot pl)
Published: 22.03.2007
Rating 5.00
Votes: 8
Read: 8215 times
Article Size: 25.43 KB

Printer Friendly Page Tell a Friend

Ferdinand Neureiter w swòji „Historii kaszëbsczi lëteraturë” héwò tak pisze ò naj pismieniznie òd pòcz±tkù ji jistnieniô do lat setmëdzes±tëch XX stalata: „Przëzéraj±cë sã blë¿i kaszëbsczi lëteraturze, më mò¿emë przeswiôdczëc, ¿e pòezjô mô w ni dosc wiksz± przewôgã nad proz±. (…) Równak pòdobné zjawiszcze spòtikómë w lëteraturach jinëch mô³ëch nôrodów” (1).

Czej më wezdrzimë na dzysdniow± lëteraturã, òsoblewie na dokôzë wëdóné òd 1989 rokù, czë jakno ks±¿czi czë té¿ w cz±dnikach, më widzymë prawie czësto òpaczn± tendencjã. Nowi cz±d òbiwatelsczi wòlnotë w Pòlsce, wiele zmieni³ w naj kaszëbszi resznoce, a té¿ w kùlturze ë lëteraturze. ¯le jidze ò ¿ëcé lëteracczé to w jegò òbiñdze wëp³ënã³ë nowé dosc jistewné faktë: a) òd 1996 roku je ù¿iwóné nowé mód³o pisënkù, jak sã wëdôwô zgòdno przestrzegóné przez wikszi dzél pisz±cëch a té¿ ò¿ëwiaj±cé lëterack± kaszëbiznã; b) na pòlim ùsôdztwa pierszorzãdn± rolã òbjëma³o m³odé pòkòleñstwò Kaszëbów, zrzeszoné w karnach redakcyjnëch – nôpierwi „Tatczëznë”, ë pòsobno w „Òdrodze”, „Zymkù” ë „Stegnie”, dodôwkù do „Pòmeranii”; c) donëchczasny mònopòl Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w wëdowanim ks±¿ków zast±pilë colema³o priwatny editorzë, w tim Czëc we Gduñskù, Rost w Baninie czë Region w Gdini; d) krom ks±¿ków ë cz±dników wô¿nyma nasycelama lëteracczégò ùtwórstwa sta³ë sã: radio, telewizjô, jinternet; e) baro inspiruj±cy dlô rozwiju ùsôdztwa s± lëteracczé kònkursë, nôbar¿i bòkadnym w nym dzélu je Òglowòpòlsczi Kònkùrs Prozatorsczi miona Jana Drzé¿d¿ona w Wejrowie.

Òglowô przemiana w ca³i lëteraturze pòkazëje sã w szechce dejowi. Òd Florióna Cénôwë tak pòezjô jak ë prozô dok³adno trzëma³ë sã w ramach regionalizmù, ¿ebë nie pòwiedzec prowincjonalizmù. Nôwô¿niész± zgrôw± ùsôdców bë³a misjô bùdzeniô Kaszëbów ë wskôziwanié jima na wôrtnotã rodny gôdczi ë òsoblëwòta zwëków, wielgòtã gwôsnëch dzejów ë snô¿otã òjczësti przirodë, bez wdôwaniô sã w sprawë filozoficzné, g³ãbòczëzna lëdzczi egzystencji, krótkò rzec bez ùniwersalisticznëch ambicji. Përznã òd sôdzë swòjszczëznë próbòwelë sã òderwac m³odokaszëbi – nôbar¿i Léòn Heyke ë Jan Karnowsczi, czej w swòjëch pierszëch liricznëch dokôzach piselë ò lãkach ë cëskach doznôwónëch w m³odëch latach, ò samòtnoscë ë niespe³nionëch wszëcëcach mi³osnëch. Z pòwòjnowëch ùsôdców w stronã egzystencjonalizmù jakno pierszi w kaszëbsczi pòezji pòszed³ Jan Piepka (Staszków Jan), a pòd kuñc ¿ëcô na méstersczi ôrt ùkôzô³ g³ãbòk± swi±dã tragizmù swòjégò lëdzczégò losu ë nieùchronoscë smiercë, co jesmë pòznelë w jegò pòsmiertny ks±¿ce „Spiewa i lza” (Gduñsk 2002).

Lëterack± kaszëbiznã na ùniwersalné wë¿awë dwign±³ Jan Drzé¿d¿ón. W swòjich dokôzach prozatorsczich, chòc trzëmô sã rodnégò jãzëka, domôcégò bëlaczeniô, ë ò¿ëwiô prôwdzëwëch lëdzy z rodzynny wsë, przez wprowadzenié swiata metafizycznégò, ù¿ëwanié grotesczi, metaforë ë dëcha òpòwiedniów, twòrzi baro apartné lëteracczé òbrôzë. Wëdónô rok pò jegò smiercë pòwiesc „Twarz Smãtka”, chtërn± bez przesadë më mò¿emë pòzwac arcëdokôzã, je lëteracczim zôpisã ùtwórcë, apartnym wezdrzenim na krëjamn± krôjinã, w chtërny pòstacëje z bôjków przëchôdaj± do jawernëch môlów z dzectwa pisôrza – do òkòlégò jezórka Bielawë. Je to té¿ zarzek³é wrócenié sã do kaszëbsczich archetipów, spòtkaniów materii z metafizyk±, a do tegò metaforiczné òddzãkòwanié Drzé¿d¿óna z zemi± ë kòsmòsã (2). W ti pòwiescë òn pòkôzô³ skarniã Smãtka, z³égò dëcha Kaszëbsczi, chtërnégò znankã nalôz³ przez badérowanié rëchli w ca³owny kaszëbsczi lëteraturze (3). „Smãtk to je niemòc – gôdô òpòwiôdaj±cy w jegò pòwiescë. – Chòcbë ti lëdze chcëlë ja¿ tak, tej to nie jidze. Ale nôgòrszé je, ¿e to w nich sedzy. (…) Òn pòmalinkù nôprzód swòj± szar± paj± jich dichtich wëstraszi, a tej jima kladze, ¿ebë nie czëtalë, bò tã mòg± bëc jaczé pòkùsë, ¿e na òstatkù òd tegò òglëpiej±. A ti ludkòwie so Smãtkòwi pòddôwaj±, a pòtemù maj± wszëtczégò strach. (…) Tak to je z tëmë naszëmë lëdzamë, tak prosto rzec, ¿d¿± na swòj± smierc. Smãtk z nich ju mô wëpité prawie wszëtk± krew, a wësusóné jich dëcha…”.

Je to baro g³êbòczé wezdrzenié na lëdzk± depresjã ë rezygnacjã, na strach przed pòznôwanim ë mòc± wiedzbë òd kaszëbsczi stronë, òd òsoblëwòtë naj pùstków, w jaczich cz³owiek baro werazno mò¿e òdczëc swòjã pierwòtnotã..

Pòd³ug mòji ùdbë, ¿le proza Jana Drze¿d¿óna je nôbar¿i ùniwersalnym zdrzad³ã lëteracczim kaszëbiznë òd ùkôzaniô sã „¯ëcô i przigód Remùsa” Aleksandra Majkowsczégò, to ùkôzk± samòrodnégò artisticznégò drigù më mò¿emë pòzwac prozatorsczé ùsôdztwò Jana Szutenberga, autora wëdónégò w tim tu rokù zbiérkù pòwiôstków „Tobaka dlô Kaszëbów”. Midzë jednym a drëdzim ùsôdztwã je le pòzdrzatné pòdobieñstwò – pòzamk³ëch lëteracczich swiatów. Ù Drze¿d¿óna je to wspòmnióné ju rëchli òkòlé jezórka Bielawë, w ca³oscë òbiñda rodnégò Domôtowa, a ù Szutenberga to je rodzynnô wies D±browa. Równak na tim ne pòdobieñstwa sã kùñcz±. A apartnota dokôzów tëch dwùch utwórców zanôlegô przed wszëtczim na p±kce widzeniô jednégò ë drëd¿égò pisôrza. ¯ebë to malënkòwò pòwiedzëc jô chcô³bë jem zrobic taczé héwò le przërównanié: zdrzenié na jawernotã przez Drze¿d¿óna je jakbë z wësoczi bómë, a przez Szutenberga zeza krzewinë. Ùprocëmnienié ùniwersalizmù autora „Twarzë Smãtka” do lokalizmù ùsôdzce „Tobaczi dlô Kaszëbów” bë³obë równak dosc falszëwé.

Chòc Szutenberg splôtô swòje pòwiôstczi z mô³ô wô¿nëch sztëczków wiejsczi jawernotë, to w ca³oscë òne sã ùk³ôdaj± w szerok± widzbã dzysdniowi gbùrsczi òbëczajnotë. Wszëtkò to je dosc szëkòwno pòdóné przez ùsôdcã - letkò, szpôrtownie, z distansã do samégò se jakno òpòwiôdaj±cégò. Wô¿ny je té¿ klimat, swòjsczé wiodro bùdowaniô fabù³ë z òsobistëch doswiadczeniów, ale zrãczno przemienionëch w ca³oscë na lëterack± fikcjã. Pòwiôstczi Szutenberga s± – òglowò rzec - wiôlg± wëchwa³± ¿ëcô na wsë ë gbùrsczégò etosu, a òsoblëwie na³o¿eniô ë ma³¿eñstwa, pòkôzónyma przez sklón± grë¿lã przemijaniô czasu (4). Ë do tegò jesz pisôrz stwòrzë³ baro czekawi jãzëk tëch dokôzów – je to w wikszim dzélu rodnô kaszëbizna, ale mésterno pòprzetikónô neologizmama ë archaizmama bédowónyma przez zrzesziñców; w tim je widzec ë wiôlg± swi±dã Szutenberga naj jãzëkòwi spôdkòwiznë ë jegò wëczëcé w ùsôdzanim kaszëbiznë apartny, ale jak nôbar¿i spar³±czony z wszedn± gôdk±, mòw± lëdu.

Ekstra plac westrzódka ùsôdców dzysdniowi prozë przenôle¿i sã Stanis³awòwi Bartelikòwi, ùtwórcë zbiérkù pòwiôstków „Farwë ¿ëcégò”. Autor ùrodzony w Augùstowie kòle Sëlëczna, òd cziledzes±t lat ¿ëje pòza Kaszëbsk±. Jegò pòeticczé ë prozatorsczé ùsôdztwò je w ca³osce naznaczoné znank± tesknotë za rodnã zemi±, za kaszëbizn±. Pòwiôstczi Bartelika s± colema³o krótëchné, stwòrzoné jakno apartné òbrôzczi wërwóné z codniowégò ¿ëcô. W nich nie rëchùje sã jakôs nadzwëczajnô puenta, jaczis òsoblëwi dramatizm. Ùsôdca próbùje w nich zatrzëmac pòzdrzatno nawetka ma³o co znacz±cy przëtrôfk, ale równak zrzeszony z wô¿nym kòntekstã abò corniãti apartnym klimatã. Jakno pisôrz ¿ëj±cy dalek òd swòji tatczëznë je baro wra¿ëwi na zwãczi rodny mòwë, a òsoblëwie na rozmajité aspektë bilingwizmù kaszëbskò-pòlsczégò. W niejednëch swòjich pòwiôstkach zapisëje pòlsczé dialod¿i, jakbë tim samim chcô³ pòkôzac apartnotã tëch dwùch jãzëków, a w ca³oscë bar¿i jawerny òbrôz kòmùnikowaniô sã mieszkañców Kaszëbsczi ni¿le próbã swòrzeniô gwôsny lëteracczi kaszëbiznë („Droga dodóm”, „Gòsce”). W pòwiôstkach Bartelika czëc je tesknota nie le za Kaszëbsk±, ale té¿ za wszëtczim co bë³o pierwi, za m³odëch lat òpòwiôdaj±cégò. Nôbar¿i to òddôwô dokôz „Bernatowe wspòminczi”, w chtërnym ùsôdca pòkazëje, ¿e wizytacjô biskùpa bë³a czësto jinô przódë ni¿lë terô. „Czedës, czej biskùp przëjé¿d¿ô³ – czëtómë w pòwiôstce - tej w parafii bë³o wiôld¿é swiãto, spòwiadnicë òbleg³é, lëdzëska chãtny do pòmòcë, ùceszony. A terô…? Przëjedze to i ùjedze. Jakòs to jich tak nie òbchòdzy, jak tedë”. Pôrã zdañ, a jak¿e sugestiwny òbrôz przemianë kaszëbsczégò lëdztwa.

Pòspólnym dër¿eniã eticznégò òdnieseniô pisôrza w jegò pòwiôstkach je statkòwnosc – pòstrzédno widzónô jakò nôbëlniészô cecha Kaszëbów – na jakô sk³ôdô sã ùsadzenié, pòwôga ë òdpòwiedzalnota za se ë drëd¿ich lëdzy.

W òstatnëch latach ùkôza³ë sã dokôzë Sztefana Fikùsa, Bòles³awa Bòrka ë Bòles³awa Ja¿d¿ewsczégò, chtërné wzbògacywaj± ju dosc wiôld¿i dobëtk wspòminkòwi kaszëbsczi prozë.

Sztefón Fikùs, chtërny je znóny z ùsôdztwa dramaticznégò ë pòticczégò, wspòmnieniów wòjnowëch „Pòjmañczicë” (1982), wëdó³ dwa zbiérczi pòwiôstków „Jak to przódë biwa³o” ë „Tak té¿ biwa³o”. W nëch krótczich prozatòrsczich fòrmach òn baro zrãczno òpisô³ wëjimczi z ¿ëcô swòjégò ë jinëch lëdzy, anegdotë ë wëdarzeniô sygaj±cé nawetka pocz±tków XX stalata; s± té¿ w jegò pòwiôstkach òsoblëwé òpòwiednie ò dëchach ë strôszkach, niejedné z mòtiwama ju pierwi òbecnyma w naj rodny pismieniznie. Jegò ùsôdztwò rëchli znóné z przegôdónëch ë czasama nié do kuñca zrzeszonëch òpisënków, terô zwëska³o krótkòsc ë wãz³owatosc. Ne dwa òstatné prozatorszczi ks±¿czi s± w ca³oscë bëlnym pòdsumòwanim ùtwórstwa ë wiôld¿égò ¿ëcowégò doswiadczeniô pisôrza. Kaszëbskô malëje sã w nich jakno krôjina g³ãbòk namik³ô dzejama ë òpòwiedniama, z apartn± mentalnosc± lëdztwa, chtërno wiedno mùsza³o biôtkòwac ò przëtrzimanié, wòlnotã, a té¿ òsobist± gòdnosc, swiôdczëc ò swòji wôrtnocë przed cëzyma, jaczi colema³o nie rozmielë jãzëka ë kùlturë Kaszëbów, ùznôwelë héwòtnëch mieszkañców za gòrsz± ë pòdrzãdn± spò³eczn± grëpã.

Dosc pòdobn± w fòrmie ë stilistice, chòc bar¿i rozbùdowóny, je ks±¿ka Bòles³awa Bòrka „Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokôzë”, tekstë w wikszim dzélu nôdgrodzoné w pi±tim ë szóstim Òglowòpolsczim Kònkùrsu Prozatorsczim miona Jana Drzé¿d¿óna. Na tã ks±¿kã, midzë jinyma sk³ôdô sã kòpa wspòminków z lat dwadzestëch ë trzëdzestëch XX stalata, jak té¿ czilenôsce pòwiôstków ò lesôcczich jezórach. Ùtwórca òpisëje w nich lëdzy ë rzeczë prôwdzëwi, ale dô sã w nëch pòwiôstkach òdczëc té¿ wiele lëteracczi kùñszownotë ë w ca³osce didakticzi. Jidze ò to, ¿e Bòles³ôw Bòrk, wielolatny szkólny, z wiôlg± swi±d± pedagòga wërazno chce przekôzac swòjã wiedzbã ò dôwnëch latach m³odémù pòkòleñstwu Kaszëbów. Temù té¿ colema³o ù¿iwô tak pòzwóny przez mie czëtankòwi stilizacji, w jaczi òpisënczi ë dialod¿i maj± w se wiele faktów ë òbjasnieniów, a jãzëk je baro akademicczi, stateczny, prawie bez pòwiedzeniów ë frazów z pòtoczny, zwëczajny mòwë. Òsoblëwie w pierszim parce ks±¿czi pisôrz twòrzi swòje pòwiôstczi na ôrt felietonów, w chtërnëch chce zmieszczëc jak nôwicy jinformacji ò òpisëwóny rzeczi, co môlama przëbôcziwô has³o z bedekeru czë leksykònu. Trzeba sã zgòdzëc z redaktorã négò zbiérkù, profesorã Jerzim Trédrã, ¿e kaszëbizna ù¿iwónô przez Bòrka „mò¿e sã baro przëdac – jistno jak sama tematika ë té¿ szëk òpisënkù – mòwny edukacji dzecy ë m³odzëznë w szkòle”5. Tim bar¿i je to wô¿né, ¿e kaszëbsczi swiat, jaczi przëwò³iwô ùsôdzca ju prawie w ca³osce nie jistnieje. Ni ma ju zôcerków ë kòlibków, rozmajitëch gùs³ów ë babónów, wano¿ników chòdz±cëch pò wsach z dobrim s³owã. Dlô m³odëch, chòc ¿ëj±cëch na Kaszëbach stôri swiat mò¿e bëc ju czësto egzoticzny ë krëjamny, ale przez to té¿ czekawi ë zajimny.

¯le jidze ò wspòminkòwé ùsôdztwò nie¿ëj±cégò ju Bòles³awa Ja¿d¿ewsczégò, to do kaszëbsczi lëteraturë mò¿emë przërechòwac dopiérze jegò òstatné dokôzë – trzecy dzél „Wspòmnieniów kaszëbsczégò »gbùra«” (w òriginale nen nôdpis je pò pòlskù) ë pòwiesc-wspòmink „Jôrmark w Bòrzëszkach”. W pierszi z nëch ks±¿ków ùtwórca cygnie dali swòje wspòminczi z òsobistégò ¿ëcô – tim razã òd zakùczeniô II swiatowi wòjnë do pò³owë lat òsmëdzes±tëch, a akcjô drëd¿i òbjimô wikszi dzél XX stalata. Proza Ja¿d¿ewsczégò je baro gãstô, nafùlowónô anegdotama ë wëdarzeniama, a chronologiczny cyg òpòwiôdaniô je dosc czãsto przeriwóny rozmajitima digresjama. Przez swòje przigòdë ë spòtkaniô autor pòkazëje klimat codniowégò, wiejscczégò ¿ëcô na pô³niowëch Kaszëbach. Widzec je jak wô¿n± w ¿ëcym naj lëdztwa w nym czasu òdgriwa³ë rodzynné wëdarzeniô – narodzënë, ò¿enk, smierc, decyzje ë wp³iwë pañstwa ë Kòsco³a òdbieróné przez lokalné institucje. Równak zdarzeniô ò wôdze òglowòkrajowi czë òglowòswiatowi tuwò prawie nie docéra³ë. Wspòminczi autora „Jôrmarkù w Bòrzëszkach” maj± té¿ tã wôrtnotã, ¿e baro mòcno òdcyskaj± przëtrôfczi z ¿ëcô ë mëszlenié samégò ùtwôrcë; mò¿emë rzec, ¿e je to tipòwô mentalnota kaszëbsczégò gbùra, chtërny za m³odëch lat côrn±³ sã ò europejsk± kùlturã ë ¿i³ westrzódka wô¿nëch historicznëch wëdarzeniów. Ja¿d¿ewsczi jakno bëniél òstô³ w czas wòjnë wcygniãti do Wehrmachtu, miô³ przez to le¿notã pòznac niemieck± kùlturã a jãzëk, a pòzdzë przez zetkanié z francësk± resznot± òprzéczczi, zwëskô³ wiele wiedzbë ò frankòfóñsczi cywilizacji. To doswiôdczenié, jaczé mia³o té¿ wiele jinëch Kaszëbów z jegò pòkòleñstwa, pòzwôla³o mù na g³ãbszé wezdrzenié na kaszëbsk± tatczëznã ã pòpicha³o do spò³ecznégò dzejaniô ë mëszleniô kategoriama dobra wespólnégò.

Proza Ja¿d¿ewsczégò baro wôrtnô w szëchce faktograficzny ë òpisënkòwi, je równak dosc pòwô¿nie naznaczonô fél± kùñsztownotë, sztucznotë jãzëka. Chòcbë le ze wstãpù profesora Józefa Bòrzëszkòwsczégò wiémë, ¿e ùsôdzca swòje dokôzë pisô³ pó³fòneticzno w swòji pô³niôwi, lëpùskòhëtczi kaszëbiznie. To wszëtkò redaktor wëdôwków Eugeniusz Gò³±bk przerobi³ na normatiwny jãzëk westrzedno-kaszëbsczi; ë w tim jëzãkù ju prawie nick nie òsta³o z mòwny prôwdzëwòtë Bòles³awa Ja¿d¿ewsczégò. Jô, chtërny jem gò znô³ òsobisce ë wiele razë miô³ z nim le¿notã gôdac, w òpòwiôdaj±cym jegô wspòminczi czëjã mòwã czëstô cëzégò cz³owieka, bez ca³égò tegò wiôdra, klimatu jaczi mô fònetika ë fleksjô naj pô³niowi kaszëbiznë. Taczi sóm smãtk mie òbjimô czej czëtóm przerobioné na normatiwn± kaszëbiznã dialod¿i we wspòminkach ë dokôzach Anë £ajming. Dlô mie ùsôdztwò £ajming je z dëcha kaszëbsczé, równak z jãzëka nôle¿i do pòlsczi lëteraturë. W swòjich dokôzach autorka baro zrãcznio ë snô¿o spar³±czë³a pòlaszëznã w narracji ze stilizowón± kaszëbizn± w dialogach. Jô pòwtôrzajã - stilizowón± kaszëbizn±, bò té¿ w òriginale pisón± pó³fòneticzno ë bez wszelejaczich sztriszków z naj znormalizowónégò pisënkù.

Kaszëbsczi editorze ë ùtwórcë mùsz± so zadac pëtanié, co przënôle¿i zrobic, ¿ebë nie doprowadzëc do zgùbë prôwdzëwégò òbrazu jãzëkòwégò naj lëteraturë; ta subregionalnô apartnota jãzëkòwô mùsza³abë bëc zachòwónô, bò je wiôld¿im skôrbã naj dëchòwi kùlturë. Jô jem dbë, ¿e wikszi dzél lëteracczich dokôzów mùszi jistniec nié le w sztô³ce przeredagòwónym na mód³o znormalizowónégò pisënkù, ale té¿ w wersji òriginalny, w jaczi chcelë jã widzec sami ùsôdzcë. Jidze mie tak samò ò naj klasyków – Derdowsczégò, Karnowsczégò, Heyczégò – jak ë té¿ dzysodniowëch ùtwórców, chterny chcelë ë chc± pòkôzac tã lokaln±, apartn± skarniã swòji rodny gôdczi, a dozéraj± jã jakò jintegralny dzél kùlturowi spôdkòwiznë.

Z ùsôdzców prozë, chtërny w swòjim doróbkù maj± wëdóné ks±¿czi, na pòdsztrekòwanié zas³ugiwô Róman Skwiércz, autor gôdków ë felietonów „Trzôsk”, „Pòst na òdpùsce”, „Nié kò¿d± dzurã je letkò zasztopac”. Jegò ùtwórstwò nôle¿i do nôjasniészëch p±któw pòwrôcaj±cy w nowi jawernocë kaszëbsczi klasyczi òpiarti na spôdkòwiznie gôdk ë òpòwiedniów – fifów, szpòrtów, wiców, czë szãtopórków do smiéchu (6). Skwiércz w mô³im parce wëkòrzistiwô mòtiwë ju znóné z kaszëbsczich szpôsów, òsoblëwie w dwùch pierszich ks±¿eczkach, ale w ca³oscë twòrzi gwôsny ôrt òpòwiôdaniô. A nen mô w se wiele grotesczi ë paradoksów, pòcesznëch dialogów. Utwórca, nawetka ¿le przëwò³iwô w swòjich gôdkach znóné w±tczi, wiednô òsôdzô je w dzysdnowim czasu, z realiama ë nôzwëskama par³±cz±cyma sã z nordowima Kaszëbama. Bar¿i ùniwersalny ùsôdztwò ë përznã jiny tip hùmòru Skwiercz pòkazëje w swòjëch felietónach, rëchli drëkòwónëch w „Pòmeranii” a pòzebrónëch w ks±¿ce „Nié kò¿d± dzurã je letkò zasztopac”. W nëch dokôzach òn wëszczërzô sã z rozmajitëch dzysniowëch pò³o¿ënków, przëtrôfków ë zdarzeniów, lëdzczich zachòwaniów w nowi jawernoce gòspòdarczi, spò³eczny ë pòliticzny; w satiricznym zdrzadle òn pòkazëje czas naj transformacji z systemù kòmùnisticznégò na wòlnorënkòwi. Jakno felietónista òn baro sã jinteresëje mòraln± stron± òbëczajnotë ë widzec je, ¿e g³ãbòk w se teskno cygnie za tak pòzwónym stôrim pòrz±dkã ò farwie përznã socjalisticzny ë kònserwatizmã wëp³ëwaj±cym z katolëcczi nôùczi spo³eczny. W ca³osce òn krzëwò zdrzi na rozmajité skarnie módë, jaczé jid± do nas z zôchòdu, falszëw± gãbã liberalizmù a na òdchôdanié Kaszëbów òd rodny mòwë ë tradicji. W nëch felietónach chce bëc szpôrtowny ë wëkrëczny, ale tak pò prôwdze nie je jemù do smiéchù.

Przëwò³óny przez mie rëchli Òglowòpòlsczi Kònkùrs Prozatorsczi miona Jana Drzé¿d¿óna dô³ ju brzôd trzech antologiów kaszëbsczi prozë: „Dërchôj królewiónkò” (blós w dzélu), „Kaszëbskô nôtëra” ë „Kaszëbsczé dzeje ë dzysészé ¿ëcé”.Kòle trzëdzescë ùtwórców tëch pùblikacjów, a jednoczasno laureatów kònkùrsu, jesz ni mô swòji gwôsny prozatorsczi ks±¿czi. Z karna tëch autorów nôpòwô¿niészi doróbk w tim parce lëteraturë maj± Bògùs³awa Labùdda, Marian Jeliñsczi, Witold Bòbrowczi, nôle¿±cy do strzédnégò pòkòleñstwa ùtwórców, a té¿ ë z m³odszi generacji: Róman Drze¿d¿ón, £ukasz Jab³oñsczi ë Grzégórz Schramke. Ti ùsôdzce, chòc dosc zrãczno rëszaj± sã w lëteracczi warkòwni, rozmiej± sygac pò rozmajité spò³eczny tematë, szëkòwno wchôdac w dôwné ë dzysdniowé czasë, a nawetka tam sam òddac baro swòjsczi rodny klimat, to równak jesz nie stwòrzelë swòjégò apartnégò artisticznégò wëzdrzatkù (wizerunkù). A to sã ùda³o pòd³ug mie le jedny autorce z tegò wiôldzégò karna – Kristinie Léwnie. Òna mô w swòjim doróbkù leno dwie pòwiôstczi „Ò tim, jak Jan Drzé¿d¿ón umarl i szedl do nieba” ë „Zabic Smãtka”, nôdgrodzoné w wejrowsczim konkursu w 2001 i 2003 rokù. Ale nawetka ne dwa dokôzë ju pòkazëj± méstersczi talent autorczi w bùdowanim òsoblëwëch lëteracczich òbrazów. Akcjô jedny ë drëd¿i pòwiôstczi je spar³±czonô ze smierc± Drzé¿d¿óna ë w domëslënkù z jego rodzynnym Domôtowã, z chtërnégò pisôrka té¿ pòchòdzy. Realia s± jak nôbar¿i prôwdzëwé, ale òsta³ë przez autorkã òblôk³é w bôjkòw± rojitwã òpòwiôdaj±cégò. Kristinie Léwnie ùda³o sã ù³o¿ëc mésterné grotesczi z ¿ëcô ë mòtiwów ùtwórstwa Jana Drzé¿d¿óna, letk± ale té¿ artisticznô wôrtn± lëteraturã z lëtarturë. Nawetka ju z tëch pôrã dokôzów je widzec, ¿e pisôrka mô gwôsny, nié do pòwtórzeniô stil ë charakter ùsôdztwa, mô swi±da na czim zanôlégò òrginalnosc w lëteracczim ùsôdztwie.

Zdrz±cë na ca³i òbrôz nôm³odszi prozë, òsoblëwie ti, chtërna je drëkòwónô w „Òdrodze” ë „Zymkù”, nie widzymë w ni ani jaczis charakteristiczny tematiczi, tak ja pierwi bë³ë to sprawë zamk³é w òbiñdze wsë, ani té¿ ¿ëwòtny ù naj klasyków mëslë – bùdzeniô swòjiñców ë zachãcywanié jich do dozéraniô rodny mòwë ë kùlturë. Równak z dokôzów nôm³odszégò pòkoleñstwa prozaików, ò czim jem pisô³ w jednym z numrów „Zymkù”, wëp³iwô héwò takô ùdba: mò¿lëwòta pòkôzaniô kaszëbsczégò jãzëka jakò ùniwersalnégò lëteracczégò twòrzëwa. Je widzec, ¿e ùtwórcë maj± redotã ze sztô³towaniô rodnégò s³owa w artisticzny dokôz, sygaj± ca³ima gôrscama do skôrbca kaszëbsczi s³owiznë (7).

Dzysôdnia mò¿emë rzec, ¿e w latach 1989-2006 nastô³ nôdzwëczajny rozrost prozatorsczégò doróbkù naj rodny pismieniznë. Równak sama lëczebnota nie je w stónie dwign±c na wë¿awë zjawiszcza pòzwónégò kaszëbsk± lëteratur±. Dopiérze jakosc ë artisticzô apartnota dokôzów, jak dôjmë na to „Remùs” Majkòwsczégò czë „Twarz Smãtka” ë pòwiôstczi Drzé¿d¿óna, mòg± sã stac blizama, chtërné tak pò prôwdze pòkô¿± bëlnotã, mòc ë wôrtnotã jãzëka ë kùlturë Kaszëbów.

Tekst wëg³oszony na Lëterackò-Jãzëkòwim Seminarium Pisz±cëch pò Kaszëbskù w Wejrowie, 20 gòdnika 2006 rokù

(1) Ferdinand Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu. Prze³o¿y³a Maria Boduszyñska-Borowikowa, Gdañsk 1982, s.274.
(2) Kazimierz Burnat, Wspomnienie Jana Drze¿d¿ona, „Obok. Krajeñski Kwartalnik Kulturalny”, nr 3, 2006; Stanis³aw Janke, Ja¶niej±ca cz±stka, „Pomerania” nr 10, 1993.
(3) Jan Drze¿d¿on, Piêtno Smêtka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920-1939, Gdañsk 1973.
(4) Tadeusz Lipski, Dotkniêty smug± cienia, „Pomerania” nr 7-8, 2006.
(5) Jerzy Tréder, S³owò do czëtiñca, w: Bòles³ôw Bòrk, Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokôzë, Wejerowò 2002.
(6) Tadeusz Linkner, Ku antologii kaszubskiego humoru, „Pomerania” nr 11, 1993.



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Komentarze wyra¿aj± pogl±dy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za tre¶ci w nich zawarte.
Wyró¿nienia
Medal Stolema 2005   Open Directory Cool Site   Skra Ormuzdowa 2002