artykuly-Alternacje morfologiczne w twórczości Jana Trepczyka
| Alternacje morfologiczne w twórczości Jana Trepczyka | ||
 |
||
|
Jan Trepczyk (22 X 1907 – 3 IX 1989), kaszubski pisarz i działacz z kręgu twórców skupionych wokół pisma Zrzësz Kaszëbskô, w powszechnym odczuciu uważany za wybitnego, jeśli nie najwybitniejszego przedstawiciela tej grupy literackiej, pozostawił w swym dorobku poezje m.in. z tomiku Odecknienié, (Gdańsk 1977), felietony, np. z cyklu Domocy nórcëk (Pomerania od r. 1969 do r. 1974), artykuły, w których propagował swe idee, a także – jako jeden z pierwszych w literaturze kaszubskiej – wiersze dla dzieci (np. Ukłôdk dlô dzôtk, Gdańsk 1975). Był również muzykiem, autorem wielu melodii nie tylko do swych tekstów; mieszkańcy wielu kaszubskich miejscowości pamiętają jeszcze, jak gościł u nich wraz z żoną Leokadią, śpiewając swe piosenki.W wierszach wyrażał umiłowanie rodzimej mowy, strach przed jej utratą (por. wiersz Kaszëbskô mowa, zaczynający się od słów Tczëwôrtnô jes, jak dzejów duch, / Co w tobie sã przezérô [...] Jô lubiã ce, móm o ce lãk / Ce stracëc strach mie zjimô), chwalił mityczną przeszłość ogólnopomorską (Piesniô Wedów) i jej teraźniejszość (Zemia rodnô), wzywał do jej odrodzenia i obrony (Budzta sę, Kaszëbi). Zrzeszyńcy byli pierwszymi pisarzami, tworzącymi już po okresie zaborów, w niepodległej Polsce. W ich tekstach przejawił się specyficzny bunt wobec międzywojennej administracji, którą oskarżali o to, że „spychała kaszubski do rzędu gwar polskich”1, nie pozwalając mu swobodnie się rozwijać. Dlatego hasłem zrzeszyńców było „Odrodzenie Kaszub dla Polski, odrodzenie Polski dla całej słowiańszczyzny”2. Pisarze skupieni wokół Zrzëszë Kaszëbsczi nie mieli językoznawczego wykształcenia, ale ponieważ chcieli pracować dla odrodzenia Kaszub, a jako literaci tworzyli w języku, ten język (kaszubski) stał się dla nich narzędziem, poprzez które pragnęli oddziaływać na swych ziomków (zresztą nie tylko na nich). Bezpośrednią przyczyną szczególnie intensywnego włączenia się zrzeszyńców do dyskusji i prac o charakterze językowym była ich dość surowa ocena dokonań poprzedników w zakresie doskonalenia języka literackiego. Dzielili oni pisarzy kaszubskich na twórców piszących a) żargonem względnie popsutą polszczyzną (Derdowski), b) polszczyzną kaszubiącą (Ceynowa, Derdowski w Czôrlińscim), c) kaszubszczyzną polaszącą, d) kaszubszczyzną wybitnie gwarową (Heyke, Sychta), e) kaszubszczyzną wybitnie literacką (Majkowski, Trepczyk)1. Z zafascynowania językiem narodziły się próby swoistego eksperymentowania mową (por. liczne neologizmy np. u Labudy, Trepczyka, Gruczy) oraz wyszukiwanie słów i form apartnych, różnych od polskich (por. tu np. preferowanie specyficznych formantów rzeczownikowych i czasownikowych2). Zainteresowania językowe zaowocowały także opracowaniem przez nich słowników kaszubskich (Labuda3, Trepczyk4) i kaszubskiej gramatyki (Labuda5). Problemem, który musieli rozwiązać, aby stworzyć reguły literackiej kaszubszczyzny (i oczywiście ich później przestrzegać), było ustosunkowanie się do ogromnego zróżnicowania dialektalnego kaszubszczyzny. Każdy z twórców kaszubskich pisał w zasadzie w swym rodzimym dialekcie, choć włączał do swej twórczości elementy innych dialektów, zwłaszcza leksykę. Teoretyk zrzeszyńców, Stefan Bieszk, postulował stworzenie kaszubskiego języka literackiego w oparciu o dialekty zachodnie Kaszub centralnych, najbardziej jego zdaniem charakterystyczne dla całych Kaszub6; nie bez znaczenia był zapewne także fakt, że stąd pochodziła większość pisarzy skupionych wokół Zrzëszë Kaszëbsczi7. Takim też językiem pisane są ich teksty, z dodaniem leksyki północnokaszubskiej jako najbardziej różnej od polszczyzny. Z zagadnieniem wyboru podłoża gwarowego dla literackiej wersji kaszubszczyzny wiąże się również problem standaryzacji języka literackiego, tzn. wyboru pewnych leksemów i form gramatycznych spośród kilku równolegle funkcjonujących, uznania ich za lepsze z pominięciem innych, nawet w obrębie tego samego dialektu. Spośród twórców Zrzëszë Kaszëbsczi Jan Trepczyk wyróżniał się, jeśli chodzi o stosunek do spraw ściśle językowych, wielokierunkowością swoich poczynań. Wypowiadał się na tematy językowe w formach publicystycznych, np. w jednym z felietonów Domocégo nórcëka przytoczył słowa nie dość kaszubskie, obce, proponując zastąpić je innymi, bardziej charakterystycznymi dla kaszubszczyzny.1 Był również Jan Trepczyk autorem artykułu pt. „Kaszëbizna”2, zawartego w „Pomeranii” 1980, nr 12, który spotkał się z odpowiedzią prof. H. Popowskiej-Taborskiej3 i później pracowników Zakładu Języka Polskiego UG4, 2co z kolei zainicjowało dalszą dyskusję na temat statusu kaszubszczyzny, a swoistym jej ukoronowaniem była wypowiedź A.F. Majewicza5. Swoistym opus vitae Trepczyka jest dwutomowy „Słownik polsko-kaszubski” w opracowaniu Jerzego Tredera. Dzieło to, długo tworzone i oczekiwane, zawiodło jednak językoznawców. E. Breza pisał o nim m.in.: „...słownik Trepczyka trochę mnie zawiódł i rozczarował. I autor, i otoczenie zapowiadali słowôrz apartnoscy kaszëbsczich, przez co rozumiałem archaizmy i wyrazy specyficznie kaszubskie używane przez Kaszubów. Tymczasem otrzymaliśmy słownik neologizmów, i to często chybionych”.62 W zamierzeniu autora miał to być słownik dwujęzyczny, w którym kaszubszczyzna potraktowana została jak system językowy, obsługujący wszystkie dziedziny życia, stąd konieczność tworzenia przez Trepczyka neologizmów. Cechą specyficzną tego leksykonu jest to, że na oznaczenie specjalistycznych terminów podaje wiele kaszubskich synonimów, a tymczasem trzeba by tu jednego wyrazu. J. Treder, redaktor słownika komentuje to tak, że w sytuacji, gdy kaszubski język literacki ciągle jeszcze jest na etapie powstawania, piszący po kaszubsku winien wybrać sobie jedno słowo spośród zaproponowanych przez Trepczyka.3 Pewnym zabiegom poddał Jan Trepczyk nie tylko słownictwo, lecz również system morfonologiczny. Kaszubszczyzna odziedziczyła bowiem archaiczny system morfonologiczny. System ów widoczny jest zarówno w słowotwórstwie, jak i we fleksji. W zakresie koniugacji zachowały się niezwykle skomplikowane, stare, praindoeuropejskie jeszcze alternacje. Polegały one na tym, że w temacie czasownika samogłosce krótkiej infinitiwu i imperatiwu odpowiadała samogłoska długa form osobowych, np. gadac, gadôj – gôdô, gôdôł, gôdała, spiewac, spiewôj – spiéwô, spiéwôł, spiéwała, trzëmac, trzëmôj – trzimô, trimôł, trzimała, rãbic, rãbi – rąbi, rąbił, rąbiła itp. Oczywiście, dochodzi tu do różnego typu wyrównań i uproszczeń, a w obrębie poszczególnych dialektów kaszubskich sytuacja wygląda tak, że najbardziej archaiczne pod tym względem, najlepiej zachowujące opozycje są dialekty północne, natomiast wędrując na południe Kaszub, spotykamy się z coraz większą liczbą wyrównań i uproszczeń. Szczególnie charakterystyczne dla kaszubszczyzny są efekty szesnastowiecznego procesu przejścia opozycji iloczasu w opozycję barwy, czyli powstanie samogłosek o podwyższonej artykulacji, tzw. pochylonych; proces ten – jak wiadomo – zaszedł również w dawnej polszczyźnie, jednak w kaszubszczyźnie jego zakres był większy, obok bowiem á, é, ó mamy w mowie Kaszubów ë, powstałe z dawnych krótkich i (y) oraz u. Alternacje będące konsekwencją tego procesu widoczne są we wszystkich częściach mowy, zarówno w derywacji, np. cud – cëdowny, brzôd – brzadowi, jak i we fleksji, np. miôł – miała, cud – cëda itp. Najlepiej jednak dają się one zaobserwować w deklinacji rzeczowników, zwłaszcza męskich, np. brzôd – brzadu, sniég – sniedżi, cud – cëda, grzib – grzëbë itp. Jakkolwiek w zakresie fonetyki (zwłaszcza formy ze staropomorską grupą ‑TorT‑, np. gard, warbel) i leksyki (liczne staropomorskie archaizmy leksykalne) zrzeszyńcy świadomie oddziaływali na język swych tekstów, na subtelności morfonologiczne nie byli już uczuleni i w tej dziedzinie oddawali stan panujący w rodzimych gwarach środkowokaszubskich (por. tu również przykłady tekstów centralnokaszubskich w słowniku B. Sychty), a nawet, gdy chodzi np. o czasownik w języku Trepczyka, stosowali liczne uproszczenia. W słowniku Trepczyka czasowniki w bezokoliczniku – a w tej formie jako słownikowej pojawiają się przecież hasła werbalne – mają w zdecydowanej większości samogłoskę długą (pochyloną), np. gôdac, spiéwac, sprôwiac, céchowac, zgrôwac, obowiązac, mówic, chwôlëc, słôwic, żôlëc sę, choć leksykograf wydaje się tu nieco zagubiony, ponieważ w obrębie innych haseł znalazłem gadac, spiewac, obok zaś rzëcëc – zrzucëc itp. Czasownikiem u Trepczyka warto zająć się osobno (por. tu np. stosunkowo wiele form iteratywnych dac – dôwac itp. oraz tekst teoretyczny J. Trepczyka na ten temat z Domocégo nôrcëka i uwagę prof. J. Tredera w artykule o języku zrzeszyńców, interesujące jest rozróżnienie semantyczne, jakie zastosował leksykograf między formami czasownika padac : desz, sniég, grôd padô wobec bëdło pôdô ,II 3 ), w niniejszym zaś tekście chciałbym zanalizować funkcjonowanie samogłoskowych alternacji morfonologicznych w obrębie deklinacji rzeczownika lub ich brak. Najwyraźniej zjawisko to widać na przykładzie rzeczowników rodzaju męskiego o tematach zakończonych na spółgłoskę dźwięczną w mianowniku liczby pojedynczej i w przypadkach zależnych, np. cud – cëda, brzôd – brzadu, a także na przykładzie rzeczowników rodzaju żeńskiego i nijakiego, w których forma zakończona na spółgłoskę etymologicznie dźwięczną pojawia się w dopełniaczu liczby mnogiej, np. rëba – rib. Ponieważ jednak słownik Trepczyka nie podaje form odmiany (np. przy formie aptekôrz nie wiemy, czy formy przypadków zależnych brzmiałyby aptekarza, czy aptekôrza), funkcjonowanie lub brak opozycji stwierdzałem więc tylko wtedy, gdy w obrębie tego samego lub innego hasła w słowniku albo w którymś z felietonów Domocégo nórcëka znajdowałem odpowiednią formę. Nie udało mi się zatem stwierdzić funkcjonowania lub braku opozycji w obrębie wszystkich wchodzących tu w grę leksemów rzeczownikowych, niemniej na podstawie zebranego materiału można już poczynić pewne ustalenia. 1. Zachowanie opozycji: bojôrz – bojarza(D 70/3,89); bodôrz (TI 441) – bodarzów (TII 269); ból(TI 60) – bole; brzég (TI 64) – brzegu (TI 122); brzôd (TI 444) – brzadu (D 70/3,89); cud – cëda (TI 90); cug – cëgę (TI 90) ; dim (TI 139) – dëmu(T II 33); dług – dłëgu, dłëdżi (TI 111); dôr – w darze (TI 103); dzejôrz (TI 142) – dzejarze (TI 20); dzyw – dzëwu (TI 146); dżôd (TI 142) – dżada (TI 259); gądlôrz ‘podróżnik’ – gądlarze(TII 43) ; głód (TI 178)- – głodu (TII 118); górz (TI 180) – gorzu (TII 19); grzebiéń – bez grzebienia (TII 192); grzib – grzëbë (TI 192); jedwôb – jedwabie (TI 219 – 220); jeséń – jesenią (TI 220); jinweńtôrz – jinweńtarza(TI 211); kôł (TI 56) – w kale , kałę (TI 76); koniôrz – koniarze (TII 211); krôj (TI 58) – kraje(TI 325), w kraju (TI 177); krąg – krędżi (TI 247); ksądz- ksędza (TI 271) ; lud (TI 290) – lëdów (TI 154); malôrz – malarza (TI 330); miedwiédz (TI 366) – miedwiedza (TII 119); młënôrz (TI 324) – młënarzowi (TII 446); młin (TI 324) – w młënie (TII 331); mordôrz (TI 328) – mordarzów (TI 218); nieprzë(jô)cél (TI 374) – nieprzëcela (TI 121); nôród (TI 352) – w nôrodze (TII 60); obstrój ‘dekoracja’(TI 106) – obstroju (TII 430) ; obëczôj – obëczaje (TI 402); obrôz – obrazach (TI 398); odstrzig ‘kupon’ – z odstrzëgama (TI 275); ogniôrz ‘strażak’ (TI 219) – ogniarze (TI 422); orądz ‘powód’ – orędze (TII 73) ; papiéż (TII 8) – papieża (TII 216); papiór – papiorë (TII 7); pieniądz – pieniędze (TII 19); pielgrzim (TII 19) – pielgrzëmów (TI 202); pogrzéb (TII 48) – z pogrzebę (TI 250); posôd ‘ warstwa’ – w posadë (TII 305); pisôrz (TII 24) – pisarzów (D 69/3,91); pón – panę (TII 6); przedôj ‘sprzedaż’ – przedaju (TII 209); rëba (TII 167) – rib (TI 201); rôz (TII 134) – razę (TI 296); rim (TII 168) – bez rëmu (TI 40); rząd (TII 169) – rzędë (TII 67); sąsôd (TII 177) – sąsadów (D 69/2,69); scyrz – scërzu (TII 20); skłôd – składë (TII 168); skôrb (TII 186) – skarbu (TII 43); skrôw (TII 191) – skrawë (TI 426); sniég (TII 244) – po sniegu (TII 31); sôd (TII 173) – do sadu (TI 375); spokój – spokoju (TII 51-52);spowiédz – do spowiedzë (TII 206); syn (TII 225) – sëna (TII 71);szczôw – szczawa (TII 229); szętopiérz – szętopierza (TI 378) ; tił –w tële (TII 399); tôrg – tardżi (TII 251) ukłôd – układu (TII 279); urząd – urzędu (TII 291); ustôw(TII 102) – ustawu (TII 106);wëchód – wëchodu (TII 348); wëprzedôj (TII 360) – wëprzedaju (TI 309); wiłóz – wiłoza (D 69/3); wojôrz – wojarze (TII 167); wrij – wrëje (TI 146); wstid – wstëdu (TII 335); zbiég – zbiedżi (TI 426); zdrój – zdroju (TII 445);złodzéj – złodzeje (TII 428);zôlój ‘zalew’ – na zôloju (TII 391);zôkón – zôkonu (TII 389); zyb – zëbu (TI 289); żaba – żôb (TII 135). 2. Niezachowanie opozycji – wyrównanie do form z samogłoską długą (pochyloną): ból (TI 60 )- bóle (TII 92); cél – do célu (TI 72); dél ‘deska’ – na délu (TI 108); dér ‘kłopot’ – z déru (TI 242); dokôz ‘utwór, dzieło’ – dokôzë (TI 144); drôw (TI 50) – drôwu (II 439); dzél ‘część’ (TI 142) – dzélę (TI 96); gwôł ‘tandeta’ (II 251) – z gwôłę (TII 250); gzél ‘giez’ – gzéla (TI 175); jachtôrz (TI 335) – jachtôrza (TI 98); jedwôb (TI 219) – jedwôbu (TI 158), z jedwôbę (TI 53), na jedwôbie (TI 196); jinnweńtôrz – jinwańtôrza (TII 203) kawalér – kawalérowie (TI 234); klawér – na klawérze (TI 165); kalędôrz (TI 225) – z kalędôrza (TI 191); kréz – krézu (TII 71);krziż (TI 270) – krziże (TI 271); malôrz (TI 303) – malôrza (TI 277); môg ‘rozum, pamięć, umysł’(TII 161) – môgu (TI 219); môl – môlu (TI 317); mlin (TI 324) – we młinie (TI 259); nieprzë(jô)cél (TI 374) – nieprzëcéla (TII 81), nieprzëcélowi (TII 37); niszpór – niszpórë (TI 378); nôkôz (TII 150) – nôkôzów (TII 217);oddzél – oddzéla (II 344); olér ‘ambaras’ – oléru (TI 22); orądz ‘pozór’ – pod orądzą (TII 76); pachtôrz – pachtôrza (TI 28); palôr ‘świecznik’ – na palôrze (TII 247); pieniądz (TII 19) – pieniądzama (TII 404) posôd - posôdama (TII 305); przëkłôd (TII 116) – przëkłôdę (TII 246); rękôw (TII 140) – rękôwa (TI 284), rękôwë (TI 67); rim – rimów (TII 168) rozkolib ‘kulminacja’– w rozkolibie (TI 274); rząd – pod rządama (TII 169); séw ‘posiew’ (TII 64) – séwu (TII 29); słowôrz ‘słownik’ (TII 195) – słowôrzu (D 69/2); smętôrz – smętôrzu (TI 89); stôl ‘stal’ (TII 211) – stôlë (TI 56); strzél ‘pocisk’ – strzéle (TII 34); szętopiérz (TI 379) – szętopiérza (TII 366); szôl ‘szał’– szôlu (TI 349); tidzéń – tidzénia (TII 269); ustôw ‘ustawa’ – z ustôwę (TII 293); wartôrz ‘stróż’ (TII 220) – wartôrza (I 66); wôłtôrz – do wôłtôrza (TI 428); wëprzedôw – wëprzedôwu (TI 309); znajôrz (TII 434) – znajôrza (TII 428); żér ‘apetyt’ – żéru (TI 26); żôl (TII 446) – ze żôlę (TI 60), bez żôlu (TI 44), żôlnérz – żôlnérze (TII 449). 3. Niezachowanie opozycji – wyrównanie do form z brakiem pochylenia: badżier ‘pogłębiarka’ (TII 47); bal (TI 291); bédżiel ‘ramiączko’ (TII 133)bucefal ‘bucefał’ (TI 65); chachmęcëcel ‘krętacz’ (TI 265); czënicel ‘sprawca’ (TII 207); gaz ‘gaz’ (TI 172); grad ‘stopień’ (TII 216); jaw – jaw(a), na jawie (TI 217); jurzëcel ‘podmawiacz’ (TII 40); kapitał – kapitału, kapitałów (TI 228); kawaler (TII 123); kawał (TI 234); lécerz ‘wrzeciądz’ (TII 331); lôdżier ‘posłanie’ (TII 64); majicel ‘właściciel’ (TII 324); madrigal ‘madrygał’ (TI 301); manipularz (TI 306); materiał (TI 311); mineral ‘kopalina’ (TI 255); odkupicel (TI 411); originał (TI 435); owal (TI 444); paw ‘paw’ (TII 13); pegaz (TII 14); personel (TII 12); pijar ‘pijar’ (TII 22); płoszëcel ‘człowiek ulegający panice’(TII 7); poradzëcel ‘zwycięzca’; portal (TII 62); portier (TII 62); prawo, praw, np. ‘uchowë praw człowieka’ (TI 286-287); przëmiar ‘przykład’ (TI 116); radzëcel ‘rajca’ (TII 132); reczital (TII 135); reflektor (TII 136); regal (TII 77)ręczëcel ‘poręczyciel’ (TII 61);prosëcel ‘suplikant’ (TII 223); ricerz, ricerze (TII 167); skarżëcel ‘prokurator’ (TII 83); rządzecel ‘rządca’ (TII 169); smierdzel (TII 243); s(z)kandal (TII 186); sprawa, spraw, np. minister butnowëch spraw (TI 322); stworzëcel (TII 222); sygnal ‘sygnał’ (TII 225); szal ‘szal’ (TI 167); szakal (TII 227); szpetôcziel ‘spektakl’ (TII 201); sztępel (TII 214); tczëcel ‘czciciel’ (TII 316); totalizator (TII 259); uleszpédżiel ‘sowizdrzał’; weńdzëcel ‘przybysz’ (TII 112); wierzécel ‘wierzyciel’ (TII 318); zbawicel (TI 411) . 4. Rzeczowniki, w których zmienia się typ odmiany z męskiego na żeński – z zachowanym pochyleniem w przedostatniej zgłosce: akcjonéra ‘akcjonariusz’ (TI 20); balbiéra ‘fryzjer’ (TI 167) ; buszniôla ‘zarozumialec’ (TII 403); cesjonôra ‘cesjonariusz’ (TI 74); cwiardzéla ‘siłacz’ (TII 184); darmojôda ‘pasibrzuch’ (TII 11); emaliéra ‘emalier’ (TI 152); frizéra ‘fryzjer’ (TI 167); filozófa ‘filozof’ (TI 162); grawéra ‘rytownik’(TII 169); grenadéra ‘grenadier’ (TI 187); kaséra ‘skarbnik’ (TII 186);kontroléra ‘kontroler’ (TI 253); medaliéra ‘medalier’ (TI 313); paróla ‘parol’ (TII 9); pasażéra, pasażérowie (TII 10) ; patróla ‘patrol’ (TII 13); pedagóga ‘pedagog’ (TII 14); planéra ‘planista’ (TII 25); podoficéra ‘podoficer’(TII 41); pocztëlióna ‘pocztylion’ (TII 35); podsekretôra ‘podsekretarz’ (TII 43); reakcjonéra ‘wstecznik’ (TII 334); reportéra ‘reporter’ (TII 138); Samaritóna ‘Samarytanin’ (TII 174); sapéra ‘saper’ (TII 176); sekretôra ‘sekretarz’ (TII 179); szoféra ‘szofer’ (TII 235); szpacéra ‘spacerowicz’ (TII 200); Szwéda ‘Szwed’ (TII 238); treséra ‘treser’ (TII 261); wespółdzejôra ‘kooperator’ (TI 255); żongléra ‘żongler’(TII 449). 5. Rzeczowniki, w których zmienia się typ odmiany z męskiego na żeński 25); pretora ‘pretor’ (TII 82); wąsala (TII 306).– z brakiem pochylenia: gubernatora ‘wielkorządca’ (TII 316); kanibala ‘kanibal’ (TI 227); maga ‘mag’ (TI 301); manipulatora ‘manipularz, manipulator’ (TI 306); operatora ‘operator’ (TI 430); parlamentora ‘parlamentarzysta’ (TII 9); pastela ‘pastel’ (TII 11); pedala ‘pedał’ (TII 14); piesniodzeja ‘poeta’ (TII 46); pigmeja ‘pigmej’ (TII 22); plagiatora ‘plagiator’ (TII 25); plantatora ‘plantator’(TII 25); propagatora ‘propagator’ (TII 84); racjonalizatora ‘racjonalizator’ (TII 131); radikała ‘radykalista’ (TII 132); reformatora ‘reformator’(TII 136); senatora ‘senator’ (TII 179); speditora ‘spedytor’(TII 201); stratega ‘strateg’ (TII 218); szambelana ‘szambelan’ (TII 228); sztukatora ‘sztukator’ (TII 237); technologa ‘technolog’ (TII 253); teologa ‘teolog’ (TII 254); topografa ‘topograf’ (TII 258); toreadora ‘toreador’(TII 258); triumfatora ‘triumfator (TII 262);ulana ‘ułan’ (TII 282); uzurpatora ‘samozwaniec’ (TII 175); wandala ‘wandal’ (TII 304); wenerologa ‘wenerolog’ (TII 309); Westfala ‘Westfalczyk’ (TII 310); wirtuoza ‘wirtuoz’ (TII 321); wizytatora ‘wizytator’ (TII 322); zoologa ‘zoolog’ (TII 436). 6. Formy nieregularne : czas, czasę, czasowi (TI 94), ale dotëchczôs, dotëchczôsny (TI 127); dzëb, dzob (TI 147); drëw ‘prąd’ (TII 81); łëg, łëgu (TI 299) ; musk, musku, museczk (TI 331); rozëm (TII 161); uchëł ‘pochylenie’ (TII 33). Interesujące efekty daje również porównanie form zaprezentowanych w języku J. Trepczyka z formami w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej B. Sychty: 1. Rzeczowniki, w których w Słowniku Sychty brak opozycji – inaczej niż u Trepczyka: bodôrz – bodôrze (S I 50); gądlôrz - gądlôrza (S I 350); młénôrz – młënôrza (S III 87); pielgrzim - pielgrzima (S IV 249); tôrg – tôrgu (S V 326); ukłôd (S VI 18). 2. Rzeczowniki, w których w Słowniku Sychty jest opozycja – inaczej niż u Trepczyka: dokôz – dokazë (S I 227); drôw – drawu (S I 236); jachtôrz – jachtarzë (S II 73); jurzëcél – jurzëcela (S II 113); môg – magu (S III 36) ; nieprzëjôcél – nieprzëjôcela (S III 244); niszpór – niszporu (S III 263); nôkôz – nôkazu (S III 184); olér – olerë (S VII 208) ; przikłôd – przikładu (S IV 204);ricérz – ricerza (S IV 328); rozkolib – rozkolëbu (S IV 351); rząd – rzędë (S IV 390); séw – sewu (S V 6); skarżëcél – skarżëcela (S V 48); sprawa – sprôw (S V 134); stôl – stale (S V 149); tidzéń – tidzenia (S V 350);Zbawicél – Zbawicela (S VI 197) żôl – żalu (S VI 268). 3. Rzeczowniki, które w Słowniku Sychty odmieniają się na dwa sposoby: z alternacją i bez alternacji: jedwôb (S II 92), koniôrz (S II 199); młin (S III 87); olér (S VII 208); pachtôrz (S IV 9); pieniądz (S IV 250); sąsôd (S V 126); wstid (S VI 113).. 4. Rzeczowniki, których brak w Słowniku Sychty: akcjonéra, balbiéra, bojôrz; ból, cesjonôra, cél; cug; dér; dzejôrz; emaliéra, filozófa, frizéra, grenadéra, gwôł, jinweńtôrz; kanibala, kapitał, klawér; kontroléra, kréz, madrigal, maga, malôrz; manipularz, manipulatora, materiał, medaliéra, mineral, obëczôj; oddzél, odkupicel, odstrzig; ogniôrz; operatora, originał, owal, palôr, parlamentora, pasażéra, patróla, paw, pedagóga, pegaz, pigmeja, pijar, pisôrz; plagiatora, pocztëlióna, podoficéra, podsekretôra, pretora, przedôj, przëmiar, rim; słowôrz; strzél, szôl, wartôrz, weńdzëcel, wespółdzejôra, wëprzedôj; wëprzedôw, wiłóz; wojôrz, znajôrz. W języku twórczości Jana Trepczyka, jak zresztą w jego rodzimej kaszubszczyźnie środkowej, zachodzą częste wyrównania morfonologiczne, które mają na celu wyeliminowanie skomplikowanych opozycji. Poeta, walczący o odrodzenie kaszubszczyzny, dbały o piękno języka, świadomie pracował nad rozwojem kaszubskiego języka literackiego. W tym celu dobierał słownictwo szczególnie charakterystyczne dla kaszubszczyzny, apartne, różniące się od polszczyzny i niemczyzny. Słownictwo takie, zwłaszcza ze starymi, charakterystycznymi cechami fonetycznymi, np. tzw. grupą ‑TarT‑, najlepiej zachowało się na Kaszubach północnych, skąd Trepczyk obficie czerpał. Jednocześnie poeta pisał kaszubszczyzną środkową, eliminującą skomplikowane opozycje (por. ze słownikiem Sychty). Owo świadome eliminowanie skomplikowanych opozycji łączy się ze standaryzacją języka, służącą tworzeniu jednolitego kodu spośród wielu gwar i dialektów. W zakresie morfonologii czasownika wyrazem tej standaryzacji jest upowszechnienie wzoru z samogłoską pochyloną w temacie bezokolicznika i rozkaźnika (gôdac, spiéwac, gôdôj, spiéwôj), choć nie wszędzie i niekonsekwentnie (niekiedy: gadac, spiewac, gadôj, spiewôj). Gdy chodzi o morfonologię rzeczownika, sytuacja wygląda podobnie jak w kaszubszczyźnie gwarowej. Konfrontując język Trepczyka ze Słownikiem gwar kaszubskich ks. Sychty, stwierdzamy podobieństwa i drobne różnice, np. ból, bólu u Sychty, ból, bole u Trepczyka, séw, sewu u Sychty oraz séw, séwu u Trepczyka, natomiast np. jedwôb na dwa sposoby: z opozycją i bez niej i u Sychty, i u Trepczyka. U najwybitniejszego ze zrzeszyńców uderza brak opozycji w niektórych rzeczownikach często się pojawiających, np. dokôz, dokôzë (u Sychty ‘dowód, świadectwo’, u Trepczyka nowotwór ‘utwór, dzieło’), słowôrz, słowôrzu itp., co powoduje, że czytelnik odnosi wrażenie, iż formy z brakiem alternacji pojawiają się częściej, natomiast niemała liczba rzeczowników odmieniających się na dwa sposoby : z alternacją lub bez niej (16) oraz funkcjonowanie np. obok formy tił ( z alternacją w przypadkach zależnych) także tëł (T II 269) świadczy o swoistym rozchwianiu opozycji.1 Na końcu wolno chyba przypuścić, że gdyby Méster Jan znał dokładniej zasady funkcjonowania alternacji morfonologicznych w kaszubszczyźnie, stosowałby je konsekwentnie, ponieważ są one dla mowy Kaszubów bardzo charakterystyczne, a w dodatku stanowią jej szczególną apartnosc, odpodabniając ją od polszczyzny. Zastosowane skróty: T – Jan Trepczyk, Słownik polsko – kaszubski. Naukowo opracował i aneksem opatrzył Jerzy Treder, t I, II, Gdańsk 1994 – liczba przy literze oznacza numer strony. S – Bernard Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t I – VIII, Wrocław 1967 – 1976 – por. wyż D – felieton z cyklu Donocy nórcëk, drukowany w Pomeranii – liczba dwucyfrowa oznacza rok, jednocyfrowa po przecięciu - miesiąc,natomiast ostatnia, po przecinku – stronę. Wszystkie przykłady kaszubskie podaję w ortografii zastosowanej w Słowniku Jana Trepczyka. -------------------------------------------------------------------------------- 1 J. Trepczyk, O wolny byt ducha Kaszubów, ‘Zrzësz Kaszëbskô’ 1933, nr 3; cyt. za T. Bolduan, Wstęp, w: J. Trepczyk, Odecknienié, Gdańsk 1977, s. IX. 2 A. Labuda, Życiorys (rękopis); cyt. za F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, Gdańsk 1982, s. 169. 1 A. Labuda, Fazy rozwoju literackiej kaszubszczyzny, ‘Teka Pomorska’, r. 2 : 1937; cyt. za J. Treder, Poglądy Jana Trepczyka na kaszubszczyznę, ‘Acta Cassubiana, t. II : 2000, Gdańsk, s. 75. 2 Zob. J.Treder, Niektóre cechy kaszubszczyzny utworów tzw. zrzeszeńców, w: Problem statusu językowego kaszubszczyzny. Materiały z sesji popularnonaukowej 17 X 1991, Gdańsk 1992, s. 65 – 79. 3 A. Labuda, Słowôrz kaszëbsko – polsczi. Opracowanie naukowe E. Brezy, Gdańsk 1982 i tenże, Słownik polsko – kaszubski. Opracowanie naukowe J. Tredera, Gdańsk 1981. 4 J. Trepczyk, Słownik polsko – kaszubski. Naukowo opracował i aneksem opatrzył J. Treder, t. I, II, Gdańsk 1994. 5 Rękopis w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko – Pomorskiej w Wejherowie. 6 J. Treder, Poglądy Jana Trepczyka na kaszubszczyznę...s. 75. 7 Zrzeszyńcy pochodzili z zachodniej części Kaszub środkowych (Jan Trepczyk urodził się w Stryszej Budzie, Aleksander Labuda – w Mirachowie, Franciszek Grucza – w Pomieczyńskiej Hucie, Jan Rompski – w Kartuzach) i język tej części Kaszub w zasadniczy sposób stał się tworzywem ich tekstów. 1 ‘Pomerania’ 1970, nr 5/6, s.90 – 94. 2 ‘Pomerania’ 1980, nr 11 - 12, s 27 – 30.. 3 W związku z ‘Kaszëbizną’ Jana Trepczyka, ‘Pomerania’ 1991, nr 4, s.28 –29. 4 Nasze oświadczenie, ‘Pomerania’ 1991, nr 4, s.30. 2 E. Breza, Słownik polsko-kaszubski Jana Trepczyka na tle innych słowników kaszubskich, w Gwary i nazewnictwo na Ziemia ch Północnych i Zachodnich, red. E. Homa, Zielona Góra 1998, s. 105. 5 A. F. Majewicz, A New Cashubian Dictionary and Proiblem of the Linguistic Status of Cashubian (am Insight from Outside the Field, w: Colectanea Linguistica in honorem Adami Heinz. Prace KJ PAN 53, Kraków 1986, s. 95 – 99. 2 E. Breza, Słownik polsko-kaszubski Jana Trepczyka na tle innych słowników kaszubskich, w Gwary i nazewnictwo na Ziemia ch Północnych i Zachodnich, red. E. Homa, Zielona Góra 1998, s. 105. 3 Por. J. Treder, Język i leksykon Jana Trepczyka, w: Jan Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski...,s. 463-464. Zob. również tenże, Poglądy Jana Trepczka na kaszubszczyznę, Acta Cassubiana, t. II, s. 67 – 83. 1 Zob. również M.Cybulski, Opozycja a : á w deklinacji kaszubskich rzeczowników, Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dziś 4, Gdańsk 2001, s. 109 – 129. |
Komentarze wyrażają poglądy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za treści w nich zawarte.
Wyróżnienia
Rozpowszechnianie materiałów zamieszczonych w portalu naszekaszuby.pl jest dozwolne z zachowaniem warunków korzystania z treści.
Użycie wykraczające poza te warunki jest zabronione bez pisemnej zgody stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota. Naruszenie tych zasad jest łamaniem prawa.
Wszystkie prawa zastrzeżone. Stowarzyszenie Kaszëbskô Jednota 2001-2024
¤ Regulamin ¤ O Portalu ¤ Kontakt