Pradziejowy barok czyli popielnice twarzowe
Wchodzimy w czasy, kiedy na Kaszubach dzieją się rzeczy najważniejsze. Tutaj bowiem między nasadą Półwyspu Helskiego a Lęborkiem ok. 650 p. n. e. pojawia się nowa kultura archeologiczna. W przeszłości znana była pod wieloma nazwami, obecnie powszechnie określa się ją mianem kultury pomorskiej. Twórcami tej kultury była ta sama ludność, która wcześniej tworzyła i użytkowała kulturę łużycką a szczególnie jej grupę lokalną zwaną grupą wschodniopomorską lub kaszubską.
Cechą wyróżniającą jest zwyczaj pogrzebowy. Podobnie, jak w kulturze łużyckiej obowiązuje w dalszym ciągu kremowanie zmarłych ale groby wyglądają już inaczej. Przede wszystkim stawia się kamienne konstrukcje skrzyniowe z dużych i płaskich głazów tzw. groby skrzynkowe. Wewnątrz składa się od kilku do kilkunastu popielnic, co przekładając na współczesny język oznacza rodzaj rodzinnego grobowca. Domniemanym rekordzistą jest odkryta przez Gotfryda Ossowskiego wyrabowana skrzynia kamienna w Olszówce, gm. Morzeszczyn mogąca pomieścić ok. 200 popielnic. Groby skrzynkowe są na ogół położone dosyć płytko pod powierzchnią ziemi aby w przypadku kolejnego zgonu można było dostać się do grobu, zdjąć wierzchnią płytę i dołożyć kolejną popielnicę ze spalonymi kośćmi.
Najciekawszym zjawiskiem są właśnie popielnice, których znaczny procent jest z wizerunkiem twarzy ludzkiej. To są właśnie popielnice twarzowe. Przyjmuje się, że najstarsze (z wieków VII-VI p.n.e.) przedstawienia posiadają cechy naturalistyczne, im młodsze (czyli późniejsze) wizerunek twarzy staje się coraz bardziej zeschematyzowany. Nie dość na tym. Część popielnic posiada na sobie dodatkowy wystrój w postaci najrozmaitszej biżuterii, najczęściej wykonanej z brązu. Są to naszyjniki i w uszach kolczyki, które dodatkowo posiadają nanizane paciorki ze szkła i bursztynu. Dodatkowo popielnice są nakrywane pokrywami, które posiadają najrozmaitsze formy (np. czapkowate) i są bogato zdobione. Wydaje się, że nie do utrzymania jest hipoteza, która uważa wizerunki twarzy za rzeczywiste przedstawienia zmarłych złożonych w popielnicach.
W trakcie ceremonii pogrzebowych układano na specjalnie przygotowanym stosie z drewna odświętnie ubrane ciało zmarłego. Było to na ogół miejsce leżące w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarzyska. Ze zmarłym płonęły na stosie wszystkie złożone przedmioty metalowe dlatego też często wśród spalonych kości znajduje się przetopione wyroby z brązu lub żelaza. Należy jednak pamiętać, że często już po procesie kremacji wkładano do popielnicy kolejne dary grobowe, w tym też i inne wyroby metalowe, które nie noszą – na szczęście dla archeologów – śladów przepalenia.
Nie ulega wątpliwości, że podstawą religii ludności kultury pomorskiej była wiara w oczyszczającą i odradzającą siłę ognia. Wiąże się z tą wiarą kult solarny (słońca) i lunarny (księżyca). Często te motywy są widoczne na popielnicach. Utrzymywał się kult zwierząt, szczególnie jelenia przedstawianego na naczyniach. Obserwujemy też różne przedstawienia figuralne z udziałem zwierząt i ludzi w scenach z polowań czy najrozmaitszych zajęć m. in. orki. Pojawiające się na popielnicach różne figury geometryczne są przypisywane znaczeniom o charakterze magicznym.
Nie ulega wątpliwości, że przedstawienia na popielnicach kultury pomorskiej są jednymi z ważniejszych danych ikonograficznych tak przecież potrzebnych archeologom do procesu rekonstrukcji ówczesnego zarówno życia codziennego, jak i bardzo złożonej problematyki sfery duchowej.
Kultura pomorska – jak już wspomniano – powstała i rozwinęła się właśnie na ziemi kaszubskiej. Szybko jednak rozprzestrzeniła się na Pomorze Środkowe, Wielkopolskę i Kujawy, Dolny Śląsk, Polskę środkową i Małopolskę. Mazowsze pozostało pod wpływem zbliżonej do kultury pomorskiej kultury grobów kloszowych. Twórcy tej kultury wprowadzili na ziemie polskie znajomość i coraz bardziej powszechne używanie nowego surowca, jakim było żelazo. Nie jest też jasny koniec tej kultury. Przyjmuje się, że kończy ona swoją egzystencję ok. połowy II w. p.n.e. Jednak na samym Pomorzu Gdańskim trwa ona w takich niszach ekologicznych jak Bory Tucholskie do przełomu er czyli do czas, kiedy na północnym horyzoncie pojawią się goście ze Skandynawii.
|
Grób skrzynkowy – Węsiory gm. Sulęczyno, badania własne
|
|
Popielnica twarzowa - Bolszewo gm. Wejherowo, wg G. Berendt 1872
|
|
Popielnica twarzowa - Darżlubie gm. Puck wg M. Kwapiński 1999
|
|
Popielnica twarzowa - Grabowo Bobowskie gm. Starogard Gd., wg M. Kwapiński 1999
|
|
Popielnica twarzowa - Obozin gm. Skarszewy, wg M. Kwapiński 1999
|
|
Popielnica twarzowa - Chrzanowo gm. Łęczyce, wg M. Kwapiński 1999
|
|
Popielnica twarzowa - Karczemki gm. Szemud, wg M. Kwapiński 1999
|
|
Trzebiatkowa gm. Tuchomie - początek odkrywania popielnicy twarzowej - badania A. Krzysiak z muzeum w Lęborku
|
Wykorzystane źródła ilustracji:
G. Berendt, Die Pommerellischen Gesichtsurnen, Königsberg 1872
M. Kwapiński, Korpus kanop pomorskich, cz. I – Pomorze, Gdańsk 1999
|
Jeleń na popielnicy
