artykuly-Szkice onomastyczne cz. 1
Losowe zdjęcie
Pogłębiarka
Pomerania
Wygląd strony

(2 skórki)
Szkice onomastyczne cz. 1
Author: Absalon Miotke (abs_miotke at op dot pl)
Published: 19.01.2011
Rating 3.03
Votes: 40
Read: 8769 times
Article Size: 6.96 KB

Printer Friendly Page Tell a Friend

Powszechność zainteresowania nazwami miejscowości, z których pochodzimy i w których mieszkamy, stwierdzono już dawno. Nauka o nazwach własnych jest ważną częścią językoznawstwa.

W większości języków dział ten nazywa się onomastyką (np. ang. onomastics czy franc. onomastique), jedynie Niemcy używają formy Namenkunde, a Węgrzy określenia Névtan.
Pochodzenie nazw geograficznych wyjaśnia topoonomastyka (z greckiego topos – miejsce, ónōma – nazwa), zwana również toponimią. Serią krótkich artykułów, którą pragnę Państwu przedstawić w odpowiedzi na zamówienie serwisu Nasze Kaszuby, wpisuję się w lokalną i nieco szerszą tradycję onomastyczną, bogatą w prace gdańskich i poznańskich onomastów, publikowane jako samodzielne prace badawcze, w ramach serii wydawniczych Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, a także w prace drukowane przez lokalne gazety w cyklach „Kącików onomastycznych”. Ze względu na popularny charakter tej pracy rezygnuję ze szczegółowego przytaczania źródeł. W swoich rozważaniach wykorzystuję dostępny materiał toponimiczny w języku kaszubskim, niemieckim i polskim, prace etnografów i badaczy kaszubszczyzny, współczesne i archiwalne wydawnictwa kartograficzne, Internet oraz, ostrożnie i dość krytycznie, prace przygotowane przez onomastów tzw. „starej daty”.


Przeglądając wykazy nazw miejscowych, chciałbym zacząć od nielicznych na Kaszubach nazw zaczynających się na literę „A”.

Pierwsza z nich to Abisynia (csb. Abisëniô). Najbardziej znana Abisynia znajduje się po północnej stronie Jeziora Wielewskiego koło Wiela w gminie Karsin. Inna Abisynia, zwana Górską, leży koło wsi Górki, także w gminie Karsin. Kolejne Abisynie znajdują się m.in. koło Dąbrówki Wielkiej pod Lęborkiem i Tymawy w pow. tczewskim. Tą żartobliwą nazwą określano pojedyncze zabudowanie wznoszone w okresie wojny włosko-abisyńskiej w latach 1937–1938.

W pobliżu Gniewina leżą wybudowania Alpy (csb. Alpë), odnotowane pierwszy raz w latach 80. XX wieku. Jest to także nazwa żartobliwa, utworzona z rozwinięcia skrótu ALP (Administracja Lasów Państwowych), jakimi oznaczone były tutejsze budynki.

Amalka (csb. Amarka) to wybudowanie w gminie Sulęczyno, położone w pobliżu Podjaz, przy południowo-wschodnim krańcu Jeziora Gowidlińskiego, nad rzeką Słupią. Na niemieckich mapach z końca XIX wieku okolica ta oznaczona została jako Amalienthal, czyli Dolina Amalii. Obowiązująca dziś forma nazwy stanowi więc spolszczenie wersji niemieckiej. W kaszubskiej formie dodatkowo zaszła wymiana spółgłosek l na r, wynikająca z hiperpoprawnego wymawiania głoski l po przezwyciężeniu częstej u Kaszubów wady wymowy, tzw. rerania (łac. rhotacismus pharyngealis). Dobrym przykładem tego procesu jest wymowa dźwięku „r” przez Donalda Tuska. Ciekawszą kwestią jest jednak geneza nazwy Amalienthal. Można się zadowolić szablonowym założeniem, że żona (kochanka|córka|matka) ówczesnego właściciela terenu nosiła imię Amalia bądź Amelia (imię to występuje w dwóch formach – jako Amalia lub Amelia – i jest skrótem od starogermańskiego, dwuczłonowego imienia Amalgunda tudzież Amalberga). Odnotowany w pruskich katastrach właściciel nazywał się Jäkel i był berlińskim Żydem, co czyni tą hipotezę mniej wiarygodną. Oczekiwalibyśmy tu innego imienia - Sary, Miriam lub Chawy. Uwzględniając okres, w którym pojawiła się ta nazwa, możemy ją próbować powiązać z odkrytą 29 maja 1889 roku przez nicejskiego astronoma Auguste Charlois`a niewielką planetoidą Amalia 284, obiegającą Słońce w ciągu 3,62 lat w głównym pasie asteroid. Skojarzenia nazwy Amalka z Amelią Poulain, bohaterką francuskiego filmu w reżyserii Jean-Pierre Jeuneta nie sposób obronić, choćby ze względu na zbyt dużą rozbieżność czasową. Wykorzystana w tym filmie zastawa w kaszubskie wzory zdaje się raczej wskazywać, że reżyser lub scenarzysta odwiedzili Kaszuby i być może właśnie w Amalce powstał zamysł nakręcenia tej superprodukcji. Od czasu gdy w Amalce funkcjonuje wyciąg narciarski, domorośli onomaści podnoszą złośliwie jeszcze jedną możliwą genezę nazwy – że jest to skrót od słowa amalgamat, który to materiał wciąż jeszcze bywa wykorzystywany w państwowej służbie zdrowia do uzupełniania ubytków w zębach (kruszących się podczas narciarskich zjazdów po wyjątkowo nierównym stoku).

Kolejna nazwa to Ameryka (csb. Amerika), szczególnie popularna jako określenie wybudowań. Odnotowano ją m.in. w okolicach Ciemna, Izbicy, Kamienicy Szlacheckiej, Mirachowa, Strzebielina i Tucholi. Nazwa ta zaczęła się pojawiać w II połowie XIX wieku, określając wpierw miejsce, z którego mieszkańcy wyemigrowali do Ameryki Północnej, później stając się także synonimem pustkowi położonych daleko od wsi, czego przykładem może być Ameryka koło Mirachowa.

Przedostatnią z odnalezionych przeze mnie nazw na literę „a” jest Asmus (csb. Asmës/Asmus) – osada leśna nieopodal dawnego majątku Wielkie Chełmy w parafii Brusy. Najstarsza informacja o Asmusie pochodzi z końca XVII wieku. Z czasem z działającej tu smolarni rozwinął się niewielki folwark. Nazwa Asmus pochodzi od nazwy osobowej – nazwiska smolarza Rasmusa. W wyniku procesów językowych i rhotacismus pharyngealis trudny do wymówienia dźwięk r zanikł. Do dziś nazwiska w zapisie Rasmus i Asmus występują najliczniej we wschodniej i północnej części Kaszub oraz, zapisywane w formie Rozmus lub Rosmus, na Kociewiu i w Borach Tucholskich. W Europie są one dość popularne także w Skandynawii oraz na dawnym szwedzkim Pomorzu i w Schlezwiku-Holsztynie. Miejscowość choć mała, słynie z doskonałego PR o wprost ogólnoświatowym zasięgu. Od 1994 roku tę zaborską osadę rozsławia fiński zespół rockowy The (R)asmus oraz jego kaszubski odpowiednik o nieco dziwacznej nazwie The Rozmish. Odpowiednia kampania zaowocowała także nagłośnieniem nazwy Asmus w kontekście polityki europejskiej. Okazało się, że Asmusa znają osobiście ministrowie Anna Fotyga i Radek Sikorski. Nie do końca korzystny był jednak kontekst, w jakim się Asmus pojawił – z ustaleń Pałacu Prezydenckiego wynikało, iż chodzi nie o miejscowość koło Wielkich Chełmów, ale o amerykańskiego dyplomatę o imieniu Ronald, który rzekomo był uczestnikiem spisku przeciw IV RP. Zgodnie ze starą zasadą „nieważne, co mówią, ważne, by nie przekręcali nazwy”. To jednak nie koniec szerokich, światowych powiązań Asmusa. Poprzez poufne kontakty w Brukseli jeden z najważniejszych programów współpracy między uczelniami w 31 krajach europejskich otrzymał nazwę (Er)Asmus.

O podsulęczyńskim Augustowie rozpisywać się nie będę – wszak widać bez dogłębnej analizy, że nazwa pochodzi od starokaszubskiego imienia (Au)Gùst.

Mam nadzieję, że moje krótkie i pobieżne rozważania zachęcą użytkowników portalu do przyjrzenia się okolicznym nazwom. W miarę swoich ograniczonych możliwości czasowych postaram się odpowiedzieć na ewentualne zapytania lub komentarze.

W następnym szkicu przyjrzymy się bliżej wybranym nazwom miejscowości na literę „B”.
Absalon Miotke



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Komentarze wyrażają poglądy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za treści w nich zawarte.

Wysłane przez: Wątek
Pendzel
Wysłano:: 12.4.2011 17:52  Zaktualizowany: 12.4.2011 17:52
Współtworzę ten serwis
Zarejestrowany: 7.1.2011
z: Kãbłowò
Wiadomości: 115
 Czekam
CZekam i czekam, i nie mogę się doczekać kolejnych zapisków toponomastycznych czy jak to się tam zwie. Chciałbym sobie jeszcze poczytać o nazwach miejscowości. Proszę o kolejną cześć tych szkiców.

Wysłane przez: Wątek
jerk
Wysłano:: 12.4.2011 20:56  Zaktualizowany: 12.4.2011 20:56
 Re: Czekam
Postaramy się przypomnieć autorowi o naszej, niestety, niepisanej umowie i kolejnych, przyobiecanych częściach szkiców. Proszę więc o trochę cierpliwości. Może do świąt dostaniemy kolejny odcinek.
Wyróżnienia
Medal Stolema 2005   Open Directory Cool Site   Skra Ormuzdowa 2002