„Groby wojenne (...) mają być pielęgnowane (..) i otaczane szacunkiem”. Autor: Andrzej Szutowicz | ||
|
Przyszły marszałek Tuchaczewski w roku 1915 przez kilka dni był więziony w jenieckim obozie żołnierskim w Bytowie. O tym, co wiemy o tym obozie oraz o zlikwidowanym bytowskim cmentarzu, na którym pochowano jeńców, przypomina nam mjr Szutowicz. Przypomnijmy, że w latach 1914–1916 na terenie Bytowa był cmentarz wojenny, na którym spoczywali żołnierze armii carskiej wzięci do niewoli w czasie działań wojennych I wojny światowej. Byli oni jeńcami wojennymi przetrzymywanymi w obozie jenieckim (Kriegsgefangene im Lager Bütow). Według dotychczas nieudokumentowanej opinii obóz ten miał powstać w miejscu, gdzie istniał obóz dla jeńców francuskich z wojny 1870–1871, którzy mieli być zatrudnieni przy budowie bytowskiej kolei. Widok ogólny obozu jenieckiego w Bytowie. CZĘŚĆ PIERWSZA Lindmajer o obozie Jedyne, co konkretnego wiadomo o obozie z lat Wielkiej Wojny, to informacja autorstwa Józefa Lindmajera zawarta na str. 167 Historii Bytowa. Otóż został on założony w połowie sierpnia 1914 roku, a pierwszymi jego jeńcami byli członkowie załogi rosyjskiego statku internowanego w Gdańsku. W miarę rozwoju sytuacji wojennej jeńców przybywało, pogarszały się też warunki życia przetrzymywanych jeńców. Był to wówczas jeden z 21 niemieckich obozów jenieckich usytuowanych na ziemiach dzisiejszej Polski. Natomiast numizmatycy twierdzą, że nie był to jeden obóz, lecz dwa – oficerski (Offiziergefangenlager) i dla szeregowych (Kriegsgefangenlager), które tylko sąsiadowały ze sobą. Potwierdzeniem tego ma być to, że dla potrzeb jeńców bita była specjalna moneta, przy czym inny wzór był dla oficerów a inny dla szeregowych. Miała ona moc nabywczą tylko na terenie danego obozu. Innym dowodem na istnienie obozu żołnierskiego są dzienniki byłego jeńca Wasilija Kuźniecowa. Natomiast w skąpych źródłach niemieckich i polskich obóz widnieje jako oficerski. Według „Kuriera Bytowskiego” (Stare fotografie, P.D. „Obóz przy ul. Gdańskiej”) teren obozowy miał być usytuowany między dzisiejszymi ulicami Gdańską i Lęborską. Tak się złożyło, że w ostatnim okresie udało się znaleźć zdjęcia z czasu jego budowy, na których widać, że był budowany niemal od podstaw. Organizacyjnie znajdował się na terenie podległym XVII Korpusowi Armijnemu, gdzie inspektorem był gen. por. Böhm. Temu samemu inspektoratowi podlegały obozy oficerskie w Grudziądzu, Brodnicy i w Gniewie oraz dla szeregowców w Gdańsku, Tucholi, Czersku i Czarnem. Znane jest nazwisko komendanta, był nim mjr Matten. Niestety nadal nie wiadomo nic o historii obozu i jego załogi. Budowa ogrodzenia obozu jenieckiego W szeregach armii carskiej byli żołnierzy wszystkich narodowości wchodzących w skład imperium, dlatego w obozie przebywali Polacy, i co dla Bytowa jest równie ważne, także Ukraińcy. Istnieje ponadto niemieckie źródło, w którym podaje się, że w Bytowie przetrzymywano 366 oficerów i 138 szeregowych narodowości francuskiej. Zanim skończyła się wojna, armia carska w wyniku dwóch rosyjskich rewolucji się rozpadła. Siemienowski pułk, obóz i Tuchaczewski Na stronie internetowej http://www.rulife.ru/old/mode/article/183/ zacytowany jest fragment pamiętnika, który wydrukowany został w organie rosyjskiego ministerstwa wojny pt. „Rosyjski inwalida” (Русский инвалид, ukazywał się od 4 września 1915 r.). Pamiętnik ten pisał podczas pobytu w niewoli w Niemczech żołnierz 6. kompanii Siemienowskiego Pułku Lejb-Gwardii Wasylij Kuźniecow. Wydrukowane wspomnienie odnosi się głównie do pobytu autora w obozie w Bytowie. Siemienowski Pułk Lejb-Gwardii, czyli pułk, w którym służył Kuźniecow, był oddziałem elitarnym o bogatej tradycji bojowej. Szefowali mu carowie Rosji od IwanaVI do Mikołaja II. Stacjonował w Petersburgu. Utworzył go Piotr I Wielki. Pułk bił się pod Połtawą (1709 r.).Wcześniej, za bitwę pod Narwą, przez 40 lat, od 1700 do 1740 r. żołnierze pułku nosili czerwone pończochy jako pamiątkę tego, że w tej bitwie stali po kolana we krwi. Od szeregowca do kapitana służył w nim generalissimus Aleksander Suworow. W kampanii 1812 r. pułk walczył pod Borodino, a w 1813 r. także pod Lipskiem. W 1814 r. wkroczył do Paryża. W latach 1928–1929 bił się z Turkami. 14 grudnia 1825 r. jego wybrane kompanie tłumiły powstanie dekabrystów. W latach 1831 i 1863 pułk unicestwiał powstania w Polsce i w 1849 r. na Węgrzech. Od 1877 do 1878 brał udział w wojnie z Turkami. 23 grudnia 1877 wkroczył do Sofii. Zajął Etropol i 12 lutego 1878 San Stefano. W 1905 r. dławił rozruchy w Moskwie. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa, znalazł się na pierwszej linii walk. Wchodził w skład 1. Korpusu Gwardii 4. Armii Frontu Południowo-Wschodniego. Wystarczy prześledzić szlak bojowy pułku z tego okresu, by przekonać się o jego nieprzeciętnej bitności. 20.08.1914 r. walczył w rejonie wsi Walentynów k. m. Władysławów, potem 22–23.08.1914 bił się na linii Krzczonów – Krzczonowski Las. Następnie 25–27.08.1914 pod Urszulinem, a 2.09.1914 toczył walki pod Krzeszowem nad Sanem. W bitwie tej jako młodszy oficer 7. kompanii 2. batalionu swój chrzest bojowy przeszedł świeżo upieczony podporucznik gwardii (promocja 12 lipca 1914 r.) Michaił Tuchaczewski. 24.09.1914 r. pułk walczył pod Dębowym Lasem, 28.09.1914 pod m. Chodcza Dolna. 10–13.10.1914 toczył walki pod Dęblinem. Potem w dniach 16–24.10.1914 przegrupował się z Woli Zgońskiej na Kraków. 4–5.11.1914 toczył boje pod Krakowem, 09.11.1914 pod Wolbromiem. 16.11.1914 było Zadroże, a w dniach 20.11–01.12.1914 Sucha Górka. Od 12.1914 do 01.1915 pułk przebywał w rezerwie. Następnie od 25 stycznia do 4 marca 1915 uczestniczył w walkach pod Łomżą. [W Łomży pochowano Rosjan poległych podczas szturmu Warszawy w 1831 r. Wśród nich był dziadek Tuchaczewskiego, pułkownik carski, bohater zmagań z 1812 r.] W dniu 02.02.1915 Siemienowski Pułk Lejb-Gwardii walczył już pod Szczucinem, a od 4 do 5.02.1915 pod Porytem. 08.02.1915 uczestniczył w bojach pod wioską Struminny (?). 15.02.1915 bił się pod Wietrzychowem. 19–20.02.1915 toczył boje na odcinku Budy Żelazne – Wysokie. 19.02.1915 r. Niemcy od wczesnych godzin rannych atakowali pozycje pułku obsadzone przez kompanie 2. i 5. Kompania 5. poniosła bardzo duże straty. W tym czasie w lesie na prawym skrzydle pułku okopane były kompanie 6. i 7., znajdowały się one ok. 8 km od Łomży. Tuchaczewski był w 6. kompanii, która wysunięta do przodu, zajęła pozycje obronne przed mającym nastąpić rozpoznaniem. W rezerwie był 4. pluton 6. kompanii chorążego barona Tipolta. Tuchaczewski owinął się w wojskowy szynel i przysnął w okopie. Nastała noc a wraz z nią gęsta mgła Niemcy wykorzystali to i niezauważenie otoczyli znajdujące się w lesie pododdziały. Rozpoczęli gwałtowny atak, dowódca 7. kompanii kpt. Wesalago chwycił karabin i walczył do ostatka, otrzymał kilka śmiertelnych ran postrzałowych i ciosy bagnetem, razem z nim broniąc swego dowódcy, zginęło 30 żołnierzy. Tuchaczewski przebudzony gwarem bitewnym chwycił także za karabin, walczył na bagnety (ponieważ nie był ranny, jego antagoniści twierdzili, że nie wykorzystał wszystkich środków walki), zostało z nim jedynie ok. 30 gwardzistów. Wtem otrzymał gwałtowny cios kolbą w głowę i stracił przytomność. On i 30 żołnierzy dostali się do niewoli. Tylko 10 osobom 4. plutonu z rannym w ramię chorążym Tipoltem, po walkach w dniu 20.02. udało się umknąć i szczęśliwie dotrzeć do swoich. 27 lutego gazeta „Русский инвалид” podała nieprawdziwa wiadomość, że Tuchaczewski zginął. Z oficerów w dniach 19 i 20.02.1915 r. zginął dowódca kompanii Tuchaczewskiego wspomniany już kpt. Fiedosij Aleksandrowicz Wiesiełago, otrzymał 20 ran od kul i bagnetów. Polegli także ppor. Mikołaj Tołstoj z 5. kompanii, oraz adiutant 2. batalionu ppor. Georgij Dmitriewicz Bałanin i chor. baron Aleksander Szylling. Pod Łomżą na polu chwały zginęło także blisko 400 żołnierzy Siemienowskiego Pułku Lejb-Gwardii. Ranny został przyjaciel Tuchaczewskiego d-ca 4. plutonu 6. kompanii 2. batalionu, chorąży rezerwy baron A.A. Tipolt. Mimo niespełna półrocznego pobytu na froncie Tuchaczewski był już kawalerem pięciu a według licznych źródeł sześciu carskich orderów bojowych, co świadczy o jego wyjątkowej odwadze. Dowódcą pułku był w tym czasie gen. Johann Emil von Etter, to on opisał przebieg bitwy. W kwestii przynależności służbowej Tuchaczewskiego różni się on nieco od relacji chor. Tipolta, z której wynika, że Tuchaczewski był w 7. kompanii. Jest możliwe, że został on dowódcą mającego nastąpić zwiadu z żołnierzami 6. kompanii. W trzeciej dekadzie lutego Tuchaczewski – już jako jeniec – trafił do obozu w Bytowie, przebywał tu trzy dni. Pobyt jego wśród rosyjskich jeńców zgromadzonych przy dzisiejszej ulicy Gdańskiej potwierdza Siergiej Minakow „(...) Попав в плен 19 февраля 1915 г., Тухачевский в 20-х числах этого месяца оказался в солдатском лагере Бютов, «где провел три дня и был отправлен далее в Штральзунд в офицерский лагерь Денгольм…” (Сергей Минаков „1937. Заговор был!” http://www.litmir.net/br/?b=134677&p=39). Bytów jako swój pierwszy obóz jeniecki wymienia w swoim raporcie sam Tuchaczewski: „Do niewoli trafiłem podczas niemieckiego ataku pod wsią Piaseczno. Stamtąd z przystankami odstawiono mnie do obozu dla szeregowców w Bytowie. Gdzie przebywałem trzy dni i zostałem odstawiony dalej do obozu oficerskiego Straslund Dänholm (Źródło: В свой полк из плена через шесть границ: Новые документы о М. Н. Тухачевском / Сост. Шабанов В. М. // Военно-исторический журнал, № 5,1996, с. 91.) Z pamiętnika Kuźniecowa Po wywiezieniu Tuchaczewskiego w bytowskim obozie pozostał jeszcze wraz z innymi kolegami z pułku, wspomniany żołnierz Wasylij Kuźniecow, który tak opisał warunki w nim panujące. 24 lutego (1915 r przyp. A.Sz.) Przyjechaliśmy do miasta Bytów, gdzie rozmieszczono nas w barakach. Ścisk straszny. Każdemu dali wysoki numer. Mnie 13094. Czuję się bardzo źle. Wokół wszystkich baraków ciągnie się ogrodzenie z drutu kolczastego. W środku tego miasteczka jenieckiego stoi areszt, gdzie są wystawione dwa karabiny, ich lufy patrzą na nas. Po terenie chodzą niemieckie patrole. 1 marca Co za życie, naprawdę ciężkie. Poumieszczali nas w baraku, człowiek leży na człowieku, dali jeden koc i jeden worek na dwie osoby. Wszystkie tak zawszone, że w nocy trudno usnąć, do północy walczymy ze wszami, a potem przychodzi zmęczenie i na kilka godzin zapadamy w senny letarg, rano po przebudzeniu ponownie rozgniatamy te pasożyty. Na ciała niektórych nie można patrzeć, tak są ubabrane we krwi. Dziękuję Bogu, czuję się teraz dobrze, trzy dni ledwo powłóczyłem nogami . Było to nawet lepsze, bo nie czułem tego głodu, jaki teraz mam. Myślę, że zjadłbym Niemca z kośćmi. Sława Bogu, teraz posiliłem się, diabeł jedynie wie, z czego był ten obiad. U nas w Rosji lepiej karmi się świnie. Nasz obiad składał się z przegotowanej wody i z nieczyszczonej marchewki. Pół kilo chleba jest wydawane rano i ma starczyć na cały dzień. Można go zjeść od razu jak dobry placek. Chleb pieczony jest w połowie z ziemniaka. Niemcy podczas wzięcia do niewoli zabrali wszystko, co im się podobało, jeśli rosyjski żołnierz nie chciał tego dać, wówczas Niemiec nastawiał w jego kierunku bagnet i otrzymywał, co chciał. 6 marca Dziś był spacer. Niemiec feldfebel krzyczy na nas niemiłosiernie jak rozwścieczony indyk. Krzyczał dlatego, że źle chodzimy. Jak mam chodzić dobrze, kiedy jestem głodny jak pies? Połaziłem 15 minut i osłabłem. 9 marca „Lisica i we śnie widzi kury”; my w tym prześcigamy nawet lisy. Kładziemy się spać a we śnie jedzenia aż ślina cieknie. We śnie zawsze marzę, że jestem w domu i koniecznie coś muszę jeść. Odnoszenie się do nas Niemców jest bardzo surowe: za to, że paliło sie w baraku – 10 dni srogiego aresztu, za to, że chciał ktoś zabrać marchew z kuchni – 7 dni ścisłego aresztu, a za to, że nie słuchało sie starszego, którego Niemcy nazywają kapralem – 14 dni ścisłego. 12 marca Wkrótce może przyjdzie czas, że nie będę miał sił na pisanie. Siły słabną nie z dnia na dzień, ale z godziny na godzinę. Spacery są codziennie, jeńcy chodzą jedna milę wzdłuż drutów. Unikam tych spacerów, chowam się w baraku i czekam do obiadu. 15 marca Oczy nie mogą uwierzyć w to, do czego doprowadził Niemiec rosyjskiego jeńca. Dla przykładu po obiedzie niektórzy chodzą i zbierają resztki jedzenia, np. zgniłe ziemniaki i kości, by nabić swój zgłodniały żołądek byle czym. Niektórzy zbierają w szambie, by wybrać coś ,co wg nich nadaje się do jedzenia, a przy tym smród jest niemiłosierny. Dziś Niedziela Palmowa. Tak się chce być w takie dni w domu. 21 marca Mija dwa miesiące jak jestem w niewoli. Większość Niemców bije jeńców bez konkretnej przyczyny. Dziś byliśmy na odwszeniu, przesiedzieliśmy nago pod jednym kocem od 6 rano do 12. Trzeci raz wzięli nas do podskórnego wtryskiwania. O Boże! Kiedy będzie pokój? Jeśli wojna przedłuży się jeszcze miesiąc, dwa, to nie przyjdzie dożyć do zawarcia pokoju. 22 marca Dzięki Panu doczekałem święta Zmartwychwstania Chrystusa. Niemcy w ten wielki dzień nakazali nam myć podłogę w pustym baraku. Dodatkowo przyszło przebierać brukiew… O godzinie 4 rano dali nam czarną kawę, o godzinie 7 wydali po pół bochenka chleba. Ja nie wiedziałem, co zrobić z chlebem, czy zjeść go od razu, czy zostawić do obiadu. Zostawiłem do obiadu. O 11 godzinie przyszli z pracy w kuchni koledzy i przynieśli zamarznięte brukwie, te, które i ja przebierałem. Na obiad była woda z ryżem i po jednej śliwie na jeńca. Przez całe swoje życie pamiętać będę te święta Paschy. 26 marca Wczoraj, nie patrząc na święto Świętego Zwiastowania, naszych podoficerów razem z podchorążymi zmuszono do maszerowania gęsim krokiem i skakania za to, że spalili wkład materaca, by ugotować wodę. Dziś nikt nie dostał chleba. Wieczorem załadowali nas do wagonów i wywieźli na roboty. Niektórzy jeńcy krzyczeli głośno: „zastrzelcie nas lub dajcie nam jeść”. 29 marca Rano o godzinie 3.00 przyjechaliśmy do zajętych przez Niemców Suwałk. Zakwaterowano nas w koszarach 17. strzeleckiego pułku(…). Droga Tuchaczewskiego do ojczyzny Po przeniesieniu w inne miejsce autorowi pamiętnika udało się uciec do Rosji. Natomiast droga Tuchaczewskiego do ojczyzny była długa. Zmieniał kolejne obozy, w międzyczasie podejmował próby ucieczek. Po Bytowie trafił do Straslund-Dänholm (był tu dwa miesiące – ucieczka), potem znalazł się w Kostrzyniu nad Odrą (trzy tygodnie ) i w obozie dla szeregowych w Gubinie (miesiąc), następnie był Beeskow (trzy tygodnie aresztu za wyśmianie komendanta), Halle (trzy miesiące). Podczas transportu do obozu Bad Stuer uciekł, został złapany i trafił do Berxen (pięć dni – ucieczka), stąd do Bad Stuer (trzy miesiące aresztu) i jako kilkakrotny uciekinier znalazł się w obozie karnym w twierdzy Ingolstadt nad Dunajem w Bawarii. Tam poznał wielu oficerów francuskich, w tym i późniejszego generała i prezydenta Francji Charles’a de Gaulle’a. Biografowie jednego i drugiego mówią o ich jenieckiej przyjaźni. W sierpniu 1917 r. Tuchaczewski, łamiąc dane Niemcom „słowo honoru”, uciekł z twierdzy, tym razem na dobre. Ponoć przed rozstaniem de Gaulle podarował mu rodzinną pamiątkę: złoty krzyżyk wysadzany brylantami. Tuchaczewski pieszo dotarł do Szwajcarii, potem za pośrednictwem ambasady powrócił do zrewoltowanej Rosji. 16 października 1917 r. zameldował się w koszarach Siemienowskiego pułku w Piotrogrodzie. Udał się na urlop i 20 listopada przystąpił do wykonywania obowiązków służbowych. Został wyznaczony na dowódcę 10. kompanii. W tym czasie główne siły pułku były na Froncie Południowo-Zachodnim a w Piotrogrodzie szkolono rezerwistów. W 1917 r. żołnierze jego pułku poparli nowe władze, które ich pułk w 1918 r. rozwiązały. Ponownie reaktywowany w białych wojskach, siły pułku nigdy nie odzyskał. W walkach z bolszewikami zginęło 38 oficerów pułku, w pierwszej wojnie 48. W latach 1918–1925 bolszewicy rozstrzelali 24 jego byłych oficerów, a w 1931 r. jedenastu skazano na śmierć. W 1920 r. w Belgradzie powstało stowarzyszenie byłych żołnierzy pułku, liczyło 12 osób. Tuchaczewski wybrał inną drogę. Po demobilizacji wstąpił do Czerwonej Armii i został członkiem partii bolszewików. Bił wszystko i wszystkich, którzy zagrażali nowej władzy. W 1920 poniósł w Polsce klęskę. Nim to nastąpiło, jako 27 latek zwyciężał stare wygi w generalskich i pułkownikowskich mundurach z armii rosyjskiej, pruskiej i austriackiej. Wierna służba komunistom zapewniła mu zaszczyty do stopnia Marszałka Związku Radzieckiego włącznie, i ostatecznie doprowadziła do jego tragicznego upadku i cierpień całej rodziny. Rozstrzelany został jako jeden z pierwszych podczas rozpoczętych przez Stalina czystek w armii w 1937 r. Pochłonęły one 35 tysięcy czerwonoarmistów różnych szczebli. CZĘŚĆ DRUGA O przyobozowym cmentarzu Po obozie pozostał ślad w postaci cmentarza. Przetrwał on do lat osiemdziesiątych XX w. Wówczas zapadła decyzja o jego likwidacji. Jak się okazało, była to decyzja perfidna, zmierzająca do całkowitego unicestwienia śladów po jeńcach z pierwszej wojny światowej. Co jest ciekawe, ówczesne władze jakby się z tym spieszyły. Niestety mimo indywidualnych prób uratowania cmentarza podjętych na tzw. warszawskim szczeblu (o czym onegdaj pisano), został on doszczętnie zniszczony, zniwelowany, lecz mimo upływu czasu nie dawał o sobie zapomnieć. Ziemia cmentarza przypominała o tym, kto w niej spoczywa, i nie tylko były to doczesne kości żołnierzy wykopywane podczas kolejnych pochówków, ale także metalowe tabliczki nagrobne z niewyraźnymi już napisami osobowymi. W Archiwum Państwowym w Koszalinie, podczas poszukiwania nazwisk byłych jeńców Stalagu II B Hammerstein w Czarnem, wśród dokumentów dotyczących tego obozu znalazła się kartka z dziwnym schematem, z którego wynikało, że widoczne rzędy prostokącików stanowiły plan cmentarza jenieckiego, jednak nie w Czarnem, lecz w Bytowie. Co ciekawe, z kolejnych pism – dokumentów znalezionych w innych teczkach koszalińskiego Archiwum – wynika, że cmentarz niemal od początku przejęcia władzy w Bytowie przez Polskę był miejscem troski ówczesnych władz lokalnych. W piśmie z 6.02.1947 r. podpisanym przez wicestarostę J. Kłodnickiego i wysłanym do Wydziału Odbudowy Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie stwierdza się, że cmentarz był zadbany i utrzymywany przez Zarząd Miejski w Bytowie i że na jego terenie nie było żadnych nowych pochówków. W piśmie skierowanym do Wojewódzkiego Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z 27 lutego 1957 r. Starszy Inspektor Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Bytowie p. Mieczysław Wilniewiec informował swoich przełożonych, że na terenie Bytowa znajduje się cmentarz jeńców wojennych, który jest niezewidencjonowany. Ponadto napisał, że „w roku bieżącym został przewidziany w budżecie kredyt na kapitalny remont tegoż cmentarza w wysokości 30 000 zł., z której to kwoty zamierza wykonać się ogrodzenie cmentarza oraz konserwację grobów”. Plan cmentarza potwierdzał dotychczasową wiedzę na temat tej nekropolii, ale także wniósł poważne korekty. Po ich uwzględnieniu powstał nieco dokładniejszy jego opis. Obozowy lazaret Opis cmentarza – uzupełniony Cmentarz ciągnął się wzdłuż ogrodzenia dawnej siedziby bytowskiego PKS, tego samego, który odgradza dzisiejszy cmentarz komunalny od ul. Słonecznej. Wejście stanowiła brama umiejscowiona w tym samym miejscu, co dziś. Na jej betonowych słupach (istnieją do dziś) przymocowany był szyld informujący, że jest to cmentarz rosyjskich jeńców wojennych. Na szyldzie nad napisem namalowany był prawosławny krzyż. Cmentarz stanowiły trzy rzędy grobów umiejscowione po środku i obu skrajnych stronach. Wszystkie groby miały swój numer. Było ich 288. Najdłuższy rząd był przy wspomnianym ogrodzeniu, liczył on 110 mogił. Środkowy zaczynał się od tylnej ściany pomnika, znajdowały się na nim groby od nr 111 do 199, przy czym mogiły od 189 do 199 były lekko przesunięte w prawo od osi głównej rzędu. Ostatni, trzeci rząd był najbliżej cmentarza komunalnego i on też był likwidowany jako pierwszy. Rząd ten obejmował groby od nr 200 do 288. Po numeracji grobów nasuwa się wniosek, że pochowanych zostało tam 288 żołnierzy, tymczasem okazało się, że w niektórych grobach spoczywało po dwóch zmarłych. Takich grobów było 14, oznaczono je numerami 37, 38, 39, 40, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66 (lub 67), 261, 262. Wynika z tego, że pochowano tu 302 żołnierzy armii rosyjskiej. Groby nie były obudowane. Niczym specjalnym się nie wyróżniały, gdyż były to typowe ziemne kopczyki. O tym, kto jest w nich pochowany, informowały prostokątne metalowe tabliczki stojące przy każdej mogile. Tabliczki były białe z namalowanymi danymi osobowymi żołnierza. Czy wszystkich pochowanych na tym cmentarzu tak wyszczególniono? Tego niestety nie wiadomo. Faktem jest, że groby nr 215 i 222 były bezimienne Jest bardzo możliwe, że na cmentarzu spoczywało więcej osób. W rzędzie pierwszym z lewej strony (wzdłuż płotu od strony PKS) wyróżniały się mogiły żołnierzy żydowskiego pochodzenia i tylko one miały betonowe nagrobki. W ich stojące macewy wkomponowano marmurowe białe płyty, na których obok gwiazdy Dawida widniały wyryte napisy w języku hebrajskim. Ciekawe, że nagrobki te przetrwały okres hitlerowski. Gdzieś około roku 1970 ktoś zabudował drewnianym szalunkiem znajdującą się w trzecim rzędzie (tym od strony cmentarza komunalnego) mogiłę i postawił prawosławny drewniany krzyż. Mówiono, że zrobiła to jakaś bliska dla spoczywającego tam rosyjskiego żołnierza osoba, miała przyjechać z ówczesnego ZSRR. Na cmentarzu pochowani byli żołnierze różnych wyznań. Jednak na pewno przeważali ci wyznania prawosławnego. W tym czasie cmentarz był zadbany, wręcz schludny. Spełniał także rolę edukacyjną, gdyż często porządkowali go uczniowie bytowskich szkół podstawowych. Potem od tego zwyczaju odstąpiono. Symptomem końca cmentarza były zacierające się tabliczki nagrobne. Dlaczego zlikwidowano cmentarz ? – przypomnienie interpretacji prawnej Dlaczego tak się stało? Otóż cmentarz istniał do czasu, aż na sąsiednim komunalnym zrobiło się ciasno. Zwyciężyła wygoda, ekonomia i bezduszność, może i zwykła ludzka złośliwość. Rozpoczęto pochówki na jenieckich grobach. Tym samym zignorowano art. 2 Ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, który mówi, że: „Groby wojenne bez względu na narodowość i wyznanie osób w nich pochowanych oraz formacje, do których osoby te należały, mają być pielęgnowane i otaczane należnym tym miejscom szacunkiem i powagą”. Ustawa nie wskazała ograniczeń czasowych istnienia cmentarzy, lecz poprzez artykuł 10. mówiący, że „(…) do grobów i cmentarzy wojennych stosuje się odpowiednio przepisy o cmentarzach i chowaniu zmarłych”, nieopatrznie uchyliła furtkę do zastosowania art. 6., określającego zasady i warunki likwidacji cmentarzy, późniejszej Ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 31.01.1959 r. Artykuł ten wprowadził jedynie wymóg zachowania znajdujących się na cmentarzu pamiątek historycznych. Tak też zrobiono w Bytowie. Zachowano pomnik, jednak zgodnie z ostatnimi ustaleniami wydaje się, że o jego pozostawieniu nie zadecydował aspekt historyczne, lecz solidność wykonania. Niestety ta „ustawowa furtka” unicestwiła w Polsce wiele cmentarzy z pierwszej wojny światowej, które podobnie jak bytowski, sąsiadowały z komunalnymi. 2 sierpnia 2006 roku śp. Prezydent RP Lech Kaczyński podpisał Ustawę o zmianie ustawy o grobach i cmentarzach wojennych z 23 czerwca 2006 roku, która (w stosunku do cmentarzy wojennych) kategorycznie wyklucza zastosowanie art. 6 ustawy z 31.01.1951 r. Niestety, śp. Pan Prezydent Kaczyński wybrany został o dwadzieścia lat za późno. Ktoś postronny mógłby powiedzieć, że likwidacja cmentarza odbyła się zgodnie z prawem .Jednak byłoby to twierdzenie zbyt proste, gdyż cały cmentarz był pamiątką historyczną, czyli nie można było zastosować wspomnianego art. 6. U podstaw polskiego grobownictwa wojennego leżą bwiem także akty prawne będące wynikiem przyjętych przez Polskę zobowiązań traktatowych, zawartych w Wersalu (art. 225 i 226), w Saint-Germain-en-Laye z Austrią i z Rosją Radziecką w Rydze. Na mocy tych dokumentów Polska zobowiązała się do opieki nad grobami wojennymi znajdującymi się na jej terytorium, prowadzenia ich ewidencji oraz do dostarczania pełnej informacji zainteresowanym państwom. Ponadto w sprawie cmentarzy jenieckich w latach dwudziestych wypowiedziało się prawo międzynarodowe. Jest to tzw. III Konwencja Genewska z 1929 roku ratyfikowana przez Polskę w 1932 roku i ponownie 26 listopada 1945 roku, tym razem z całym pakietem innych konwencji. Mówi ona: „Troska o te groby i rejestrowanie każdego późniejszego przeniesienia zwłok jest obowiązkiem Mocarstwa kontrolującego terytorium, jeśli jest ono stroną konwencji”. Inny z punktów tego dokumentu wskazuje, że aby można było zawsze odnaleźć groby, „wszelkie informacje powinny być rejestrowane przez zarząd grobów, utworzony przez Mocarstwo zatrzymujące”. I tak Niemcy zrobili. Ponieważ onegdaj sukcesywnie odnawiano napisy na nagrobnych tabliczkach, dlatego istniało przekonanie, że listy nazwisk gdzieś istnieją. Jak się okazało, były bardzo blisko. W poszukiwaniu nazwisk Przez lata trwały poszukiwania nazwisk żołnierzy pochowanych na cmentarzu wojennym w Bytowie. Kierowane wówczas do urzędów prośby, osobiste wizyty, telefony nie odniosły skutku. Wiele wysiłku w odnalezienie żołnierskich nazwisk włożyli: były wychowanek PDDz w Bytowie Mieczysław Zamara i śp. Piotr Cielecki z bytowskiego Muzeum, jednak ich starania nie przyniosły efektów. Być może nie chciano udzielić tej informacji. Po trzynastu latach zabiegów z pomocą przyszedł los. Otóż do odnalezionego w Archiwum Państwowym w Koszalinie schematu cmentarza załączona była lista 300 nazwisk z dwoma NN. Nazwiska napisano w brzmieniu fonetycznym z licznymi germanizmami, często zmieniającymi ich brzmienie, stąd potwierdziło się przypuszczenie, że Niemcy taką listę jednak sporządzili. Wstępna analiza tych nazwisk wykazuje, że wśród pogrzebanych carskich żołnierzy na bytowskim cmentarzu na pewno było kilkudziesięciu Polaków. To, że byli tam Polacy, potęguje wrażenie nietaktu moralnego, jaki popełniono pod koniec lat 80. XX w. Należy też wspomnieć o grobach jeńców żydowskiego pochodzenia, które mimo że przetrwały nietknięte nie tylko barbarzyńską noc kryształową, ale i okres późniejszy, zostały też razem z cmentarzem unicestwione. Były to jedne z nielicznych zachowanych pamiątek żydowskich w Bytowie. Jak wynika z listy nazwisk, żołnierzy pochodzenia żydowskiego mogło być więcej. Odnalezienie listy jeńców wojennych pochowanych na miejscowym cmentarzu wojennym sugeruje możliwość małego zadośćuczynienia. Taką szansę daje konstrukcja pomnika, na jego pustych ścianach można umieścić nazwiska wszystkich jeńców pochowanych w Bytowie. Pomnik Centralnym, zarazem najważniejszym obiektem cmentarza był istniejący do czasów obecnych pomnik upamiętniający zmarłych żołnierzy. Został on postawiony dzięki staraniom emigrantów rosyjskich, którzy w okresie międzywojennym stanowili w Niemczech dość pokaźną, wielotysięczną społeczność. Wykonawcą był M. Wach z Berlina-Wilmersdorf. Po symbolice pomnika widać, że żołnierze armii carskiej często różnili się światopoglądem. Świadczą o tym istniejące do dziś symbole religijne umieszczone przy betonowym wieńcu na szczycie pomnika. Mahometański półksiężyc, krzyż łaciński, krzyż prawosławny. Możliwe, że była też symbolizująca Żydów gwiazda Dawida, niektórzy przyglądając się dokładnie temu miejscu, widzą jej obrys. Ponoć w środku wieńca stał duży krzyż. Na szczytowej ścianie umieszczony został wykonany cyrylicą napis 1914–1916 RUSKIJE WOJENNOPLENNYJE SWOIM TOWARISZCZAM, co znaczy „1914–1916 rosyjscy jeńcy wojenni swoim towarzyszom”. Oczywiście słowo „towarzysz’ nie odnosi się do komunistów. Przy tym pomniku w 2011 r. problematyka cmentarza została przybliżona uczestnikom cyklicznej konferencji „Spotkania na Gochach”, a ks. Mariusz Synak, proboszcz parafii prawosławnej ze Słupska, modlił się za tych, którzy „wymieszani”” spoczywają nadal w tym miejscu. Nim doszło do wizyty w Archiwum Państwowym w Koszalinie, droga poszukiwań wiodła przez siedzibę konserwatora zbytów w Słupsku, gdzie dzięki uprzejmości pracowników zostały udostępnione do wglądu materiały dotyczące cmentarzy w Bytowie. Oczywiście listy nazwisk nie było, ale inne plany tak. Wykonane są starannie, czytelnie. Niestety, nie uwzględniają wielu obiektów, np. tych z cmentarza na ulicy Pochyłej czy przy cerkwi św. Jerzego, mimo że istniały jeszcze w latach 60. i 70. XX w., nie uwieczniono. Na szczęście istnieje możliwość uzupełnienia tych braków, lecz to wymaga czasu, gdyż w bytowskim Muzeum przechowywane są tysiące negatywów zdjęć wykonanych przez p. Jana Pieńkowskiego i na pewno są wśród nich fotografie bytowskich nekropolii. Jak się okazało, na udostępnionym w Słupsku planie bytowskiego cmentarza (wykonany został, gdy Bytów był w woj. słupskim) przy ulicy Gdańskiej nie ma śladu po cmentarzu jenieckim, nie ma też na nim pomnika. Wynika z tego, że do 25 lipca 2012 pomnik ten nie widniał jako zabytek. Czyżby komuś zależało na jego usunięciu? Co jest ciekawe, wiele starych grobów oraz mogił osób wielce zasłużonych dla regionu również nie zostało w dokumentacji konserwatorskiej wyszczególnionych. Szkoda, że również nie zaznaczono tam nagrobków ciekawych pod względem oryginalności wyglądu i wykonania. Trudno oprzeć się myśli, że kiedyś komuś zależało, aby wraz z cmentarzem zniknął pomnik. Na szczęście ocalał i jest umieszczony w internecie jako bytowska ciekawostka. Przypadkiem ocalała także jedna mogiła oznakowana tabliczką, szczęśliwie znalazła się między dwoma nowymi grobami. W dzień Wszystkich Świętych na pomniku kolejne pokolenia zapalają znicze. Pomnik zmarłych jeńców - stan współczesny CZĘŚĆ TRZECIA Osoby pochowane na cmentarzu wojennym w Bytowie (cyfry przed nazwiskami oznaczają nr mogiły) 1 Mavin Abramow 2 Efim Borisow 3 Alexej Andrejew 4 Regiser Schtillmeck 5 Nschubs Radrmatuhn (Nachuba ?) 6 Julian Matschewitch (Julian Matszewicz ) 7 Jegor Dawidow 8 Josef Schmoks 9 Guan Kleide-Dragene 10 Koseres Sochar 11 Kasimir Bolzieski 12 Stanislaw Kaminski (Stanisław Kamiński) 13 Alexander Kotelzen 14 Jan Chmelinski (Jan Chmieliński ) 15 Simon Domez 16 Feoder Porowski 17 Franz Czyrum 18 Michail Kondralik 19 Ludwig Mitscheckowski 20 Anton Gintow 21 Stanislaus Gilewski (Stanisław Gilewski ) 22 Anton Berg 23 Piotr Dumeck 24 Jesisei Proschtschajew 25 Marian Kriwarak 26 Pawel Pipniakow 27 Nikolai Jarikow 28 Stepan Krelkow 29 Philipp Siomik 30 Schom Tlakzrin 31 Josef Schalkowski (Józef Szalkowski ) 32 Waili Botscharsow 33 Morduch Klass 34 Jonatzi Mellschoreck 35 Vizent Merschel 36 Samsog Kuproschili 37 Stefan Ponomarinko 37 Fiedor Majistrenko 38 Josef Beck 38 Iwan Jewdohsinow 39 Michail Berisow 39 Andrei Kirdjanof 40 Iwan Brtschukow 40 Jefin Logino 41 Pawel Kusikow 42 Iwan Poliakow 43 Osin Wolotzki 44 Janis Karklinsch 45 Tihun Federsow 46 Mikita Maroschow 47 Makk Kowalenka 48 Marzeli Chmlezki 49 Piotr Gusow 50 Jakow Rostilow 51 Anton Rohmann 52 Maksim Golikow 53 Josent Stichewski 54 Reichann Sack 55 Dmytri Aleksejew 55 Alexai Kamschilow 56 Piotr Sochkorow 57 Franzischow Kroyewski (Franciszek Krojewski ) 58 Nikandra Ronkin 59 Wladimir Werisocki 59 Nikolai Aksennakow – jego tabliczka nagrobna została znaleziona na śmietniku (fot.) 60 Feodosi Bgarintzew 60 Mitrofen Bykow 61 Paweł Michailow 61 Wasili Brjiechnow 62 Matwy Truschin 62 Paniel Roponkow 63 Jerry Sadowski 63 Gotlieb Martin 64 Moschke Schneider 65 Nikantr Bahin 65 Nikar Liderjak 66 Grigori Semjanow 66 Grigori Serkownikow 67 Hankim Grossberg 68 Anton Iwonke 69 Lawrenti Petrolenko 70 Roman Parschomenko 71 Pawel Aleksejenko 72 Iwan Gokolow 73 Elia Iworilow 74 Lasar Salesjew 75 Ludwik Matuschkewicz (Ludwik Matuszkiewicz ) 76 Sarson Karibow 77 Iwan Komselow 78 Iwan Schirchokow 79 Konstantin Ramienow 80 Semen Skosyoski 81 Anton Kemski 82 Arissim Kussynk 83 Iwan Barelow 84 Michail Rjabinow 85 Pawel Pawlow 86 Anton Jurgilaitis 87 Michail Cjpljankow 88 Jan Lasota 89 Alexander Frey 90 Galetschmat Miniachmatow 91 Stepan Pogarilew 92 Alexander Oschak 93 Stanislaw Kochak 94 Iwan Barmow 95 Stanislau Jakubowski (Stanisław Jakubowski) 96 Iwan Sieroinschki 97 Nikila Lapuhin 98 Jakow Popow 99 Pawel Schurowlew 100 Naim Selman 101 Korniej Koslow 102 Piotr Koslowcow 103 Dimitri Tscheschin 104 Safron Pawlonschew 105 Andrei Musialow 106 Nikolai Burow 107 Wasili Iwanow 108 Sercej Parzow 109 Sergej Busanow 110 Martin Schiljajew 111 Piotr Bielosierkow 112 Peter Walajtis 113 Josef Golotowski 114 Alexander Soroka 115 Gottlich Dalmann 116 Matway Kosogin 117 Nikita Demtaschonkow 118 Piotr Slassarow 119 Michael Malischwoski 120 Klawdi Nadeschdm 121 Gustav Helm 122 Mezistaw Duczynski (Mieczysław Duczyński ) 123 Larion Schatrow 124 Frol Gurinowitsch 125 Adam Skadila 126 Jan Roschukaln 127 Martin Brochal 128 Gawril Belonsew 129 Stanislaw Gezinski 130 Eger Gelemajewka 131 Ignati Matschimis 132 Josef Luberski (Józef Luberski ) 133 Grigori Semenow 134 Wassily Kobsin 135 Leon Ranul 136 Tomasch Orlinski (Tomasz Orliński ) 137 Josif Seibeck 138 Osip Grabowski 139 Iwan Karpow 140 Daniel Pawlenkow 141 Osip Pakalnis 142 Samuel Buchholz 143 Wasilij Schurim 144 Muschawetkan Norislanow 145 Alexander Krusewitch (Aleksander Krusewicz ) 146 Gawil Suzerief 147 Fadensch Anlinski 148 Fiodor Tschernysch 149 Aleksander Radyonow 150 Anton Schazowalef 151 Ilja Koxylow 152 Matwey Krepkow 153 Ilja Dwatschow 154 Filjep Schpak (Filip Szpak) 155 Iwan Ponomarjow 156 Jakow Lepionko 157 Matwej Bertnikow 158 Iwan Turkin 159 Jakow Uschegow 160 Jewtasi Mulyk 161 Grigori Tirchomirow 162 Grigorin Radaschkin 163 Alexander Tomczak 164 Pawel Kubrasch 165 Samuel Breyschew 166 Sinowey Bukarjow 167 Alexei Truchin 168 Tasellieck Schamiochometow 169 Johannes Kraal 170 Stanislaw Piwek (Stanisław Piwek) 171 Jakow Garlatschew 172 Iwan Siergiejew 173 Imtoni Kristoph 174 Dmitri Koroliew 175 Jefim Bigniogin 176 Martin Wierzchowski (Marcin Wierzchowski) 177 Roman Akomentow 178 Alexander Wasiliew 179 Wikienti Scharski (Wincenty Scharski lub Szarski) 180 Konstantin Dulkiewicz (Konstanty Dulkiewicz) 181 Iwan Schumilew 182 Semen Judim 183 Wasilij Minijejew 184 Stepan Michailoff 185 Iwan Buthlewski (Jan Butlewki?) 186 Josef Minarschik 187 Krich Geilis 188 Wladimir Apilogow 189 Wosilo Golojonkow 190 Hars Plej 191 Nikoner Silschik 192 Segai Orloff 193 Nikolai Kutschin 194 Grigori Klimakow 195 Filip Klimochin 196 Piotr Sanorodny 197 Grigori Kotschagarow 198 Andry Derewznski (Andrzej Derewziński?) 199 Alexander Gawrylow 200 Maxim Kobelion 201 Girsili Selisneff 202 Julian Karezmarsk (Julian Karczmarski?) 203 Ischak Mulukow 204 Makar Sadoroschny (Makary Zadorożny) 205 Michaił Arrowitz 206 Matwai Kopiow 207 Stanislaw Wiatrowski (Stanisław Wiatrowski) 208 Stanislaw Galinschia 209 Anton Rutkowski (Antoni Rutkowski) 210 Marian Butschinski (Marian Buczyński) 211 Mingalai Schatan Galgow 212 Piotr Klennata 213 Jutrjek Ostrowski 214 Anton Glowazki (Antoni Głowacki) 215 Taubstummer 216 Wailii Popow 217 Tofil Nowik 218 Anton Pschiblowski 219 Jan Kibuteki 220 Frofin Stepankow 221 Taubstummer 222 Jan Penski 223 Bronislaw Stachowski 224 Adam Oschelski (Adam Oszelski) 225 Piuss Jukscha (Piuss Juksza) 226 Nestor Kossalia 227 Pawel Hilmann 228 Afonasi Wolokitin 229 Stepan Bolkunow 230 Samuel Nienaschow 231 Hermann Petersohn 232 Anton Morosow 233 Franz Jerezynski (Franciszek Jereżyński) 234 Kasimir Prezereszinko 235 Anton Kirsch 236 Iwan Bublick 237 Michail Lenart (Michał Lenart ) 238 Grigoria Priwjesenkew 239 Jegor Wischinin 240 Anton Pielkowski (Antoni Pielkowski) 241 Wasili Schendrigin 242 Iwan Slejew 243 Gordei Glischkow 244 Walentin Wischnewski (Walenty Wiszniewski) 245 Danil Kosorin 246 Alexander Rudumotow 247 Iwan Luty (Jan Luty) 248 Franz Kankowski (Franciszek Kankowski) 249 Teodosi Schewtschenko (Teodor Szewczenko) 250 Jegor Kuslow 251 Amsim Koschumiakin 252 Jermolai Botschkarow 253 Sennon Semionow 254 Filip Posnick 255 Josef Kücharzik 256 Semion Abramienkow 257 Michail Lawrow 258 Wisili Osipow 259 Fedor Kartschin 260 Ferenti Keselow 261 Jefim Kalinin 261 Wasili Sokoloff 262 Michaił Lekaral 262 Leondi Krglow 263 Aleksander Kargin 263 Semion Poschkow 264 Iwan Rogatschow 264 Piotr Wiedernikow 265 Stepan Loboda 266 Peotro Pisklo 267 Iwan Tateichin 268 Anton Onischtschenko 269 Jemilian Knjasow 270 Alexander Feodotowski 271 Lota Moskaljow 272 Gerhard Kop 273 Josef Grigalus 274 Wasili Nosarikow 275 Mohamedgatim Achmetgaran 276 Gügorii Danilow 277 Piotr Wirwprollow 278 Josef Lüpenik 279 Tomasz Klinkewitsch (Tomasz Klinkiewicz) 280 Timofej Papyrin 281 Sidor Kafrtschenko 282 Antoni Redyk 283 Wasili Maximow 284 Timofy Fiersanow 285 Towiat Sakirow 287 Terenti Obrastzow 287 Jurzy Pawny (Jerzy Pawny) 288 Dmitri Borisjonkow Paniom z Archiwum Państwowego w Koszalinie, z-cy dyr. ds. naukowych Jolancie Aniszewskiej z Muzeum w Stargardzie, Danucie Malińskiej z Gimnazjum w Skwierzynie oraz Konserwatorowi Zabytków w Słupsku i red. Ireneuszowi Czerniawskiemu z Czarnego za okazaną pomoc dziękuję. Odnalezienie listy i dodatkowych informacji o cmentarzu i obozie jest ukoronowaniem wysiłku podjętego kilka lat temu przez środowisko saperów z Drawna skupionych w Stowarzyszeniu Saperów Polskich w ramach przedsięwzięć „Żołnierska pamięć”. Andrzej Szutowicz Źródła Archiwum Państwowe Koszalin Teczka Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Oddział Przedsiębiorstw i Urządzeń Komunalnych.(Grobownictwo wojenne ) 1957r. AP Koszalin PWRN/89/I poz 2572 Archiwum Państwowe Koszalin Teczka Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Oddział Przedsiębiorstw i Urządzeń Komunalnych(Grobownictwo wojenne ) 1958 r. AP Koszalin PWRN/89/II poz 2573 Imienny wykaz zwłok jeńców wojennych. Plan sytuacyjny mogił na cmentarzu jeńców wojennych 1914 –1918. Andrzej Szutowicz, „Historia znana i nieznana. Jak nie uratowałem cmentarza wojennego w Bytowie” http://bytow.naszemiasto.pl/archiwum/1334660,historia-znana-i-nieznana-jak-nie-uratowalem-cmentarza,id,t.html Die Kriegsgefangenen in Deutschland Nowember 1915.Verlag Herman Montaus. Lipsk Berlin 1915. http://digital.staatsbibliothek-berlin.de/dms/werkansicht/?PPN=PPN670006521&PHYSID=PHYS_0001 Tuchola (1914–1923) Cz. III Warunki życia jeńców i internowanych, Wydawnictwo Naukowe UMK.Toruń 2007, s.25. Kriegsgefangenen Völker. Bd.1. Der Krieksgefangenen Haltung und Schicksal in Deutschland.Bearbeitet In Verbindung mit Theodor Kappstein und herausgegeben im amtlichen Auftrage des Recghswehr Ministerium von Wilhelm Doegen.Berlin 1921.s.22,23 Юлия Кантор – Война и мир МИХАИЛА ТУХАЧЕВСКОГО. http://lib.druzya.org/mem-biogr/war-men/rossia/.view-kantor.txt.30.html?pg str 26 i str 27 В свой полк из плена через шесть границ: Новые документы о М. Н. Тухачевском / Сост. Шабанов В. М. // Военно-исторический журнал, № 5,1996, с. 91. ТАКОЕ НЕ ЗАБЫВАЕТСЯ А.А.ТИПОЛЬТ http://militera.lib.ru/bio/0/pdf/sb_tuhachevsky.pdf лейб-гвардии Семеновский полк 2. Боевые походы http://regiment.ru/reg/I/A/2/2.htm СИНОДИК Лейб-Гвардии Семеновского полка. http://www.lgsp.petrobrigada.ru/index.html Сергей Минаков „1937. Заговор был!” . http://lib.ec/b/98577/read http://lib.druzya.org/mem-biogr/war-men/rossia/.view-kantor.txt.21.html?pg=31 http://www.litmir.net/br/?b=134677&p=39) Foto żołnierza gwardii http://wariag.blip.pl/archive/7/2011?page=7 Tytuł główny i część śródtytułów pochodzą od redakcji. |