artykuly-Kaszëbizna ë kaszëbskô lëteratura dzysô
Losowe zdjêcie
G³uszyno
Pomerania
Wygl±d strony

(2 skórki)
Kaszëbizna ë kaszëbskô lëteratura dzysô
Author: Szczëpta ()
Published: 18.12.2003
Rating 8.67
Votes: 3
Read: 6159 times
Article Size: 10.29 KB

Printer Friendly Page Tell a Friend

Kaszëbskô rësznota dzysô je òrganizowónô przez czile òrganizacëjów, s± to m.jn. Kaszëbskò‑Pòmòrsczé Zrzeszenié, stowôra Rémùs, karna ë stowôrë przënôlegaj±cé do tzw. sztudérsczi rësznotë (Karno Sztudérów Pòmòranijô ze Gduñska, Tatczëzna ze Stô³pska, Jutrzniô z Pelplëna ëjn). Zacht znaczenié mô té¿ Kaszëbsczi Lëdowi Ùniwersytet, jaczégò deja wzã wzór z nordowòeuropejsczich lëdowëch ùniwersytetów.

Greñce Kaszëbów ë Kaszëbiznë miania³ë sã òb stalata. Nôwô¿niészima historicznyma greñcama s±: nôdôwniészô greñca kaszëbsczich plemión pòmidzë Gduñskã ë Roztok±[1], té¿ greñca z kòle 10. st. jakô bié¿a pò rzékach Wis³a, Notec, Òdra. Z zesôdzeniégò ju le nëch dwùch greñców je widzec, ¿e kaszëbizna òsta spichónô na wschód. W nôslédnëch stalatach na òsta jesz bar¿i zepch³ô w czerënkù Gduñska, don±dka, ¿e w 19. st. òkòlé Stô³pska bë³o òstatnyma zôpadnyma szuñcama Kaszëbów. Dzysô greñce Kaszëbów mò¿e pòdzelëc na 3 zortë. Pierszi zort to greñca kùlturowô (òbjimô ne zemie na jaczich lëdze przëznôwaj± sã do kaszëbsczi kùlturë ë czëj± sã Kaszëbama), jakô òbjimô teritorij± midzë Gduñskã, Chònicama, ja¿ za Stôlpsk. Drëd¿i zort to greñca jãzëkòwô, jakô òbjimô nen dzél zemiów, na jaczich sã gôdô pò kaszëbskù ë mô w se mniészi dzél Pòmòrzégò. Trzecô greñca – òbjimaj±cô nômniészi dzél, je greñca dialektalnô (ù¿iwónô na przëmiôr przez badérów Jãzëkòwégò Atlasu Kaszëbiznë), jakô òbjimô le ne zemie, na jaczich kaszëbizna je gôdónô ë przëkôzywónô ze starszich na dzece w nym samim placu nie mni jak 3 generacëje. Na òbjimô teritorij± le blós do ¯arnowiecczégò Jezora. Wszëtczé ne greñce – to je wiedzec – na nordze òpiéraj± sã ò Bô³t.

Wedle dosc kòntrowersëjny teòriji prof. W. Mañczaka (Kraków) Kaszëbi w swòji dzejowi wanodze maj±cë rëg³é z Wialgòpòlsczi, przeszlë przez Czechë, £u¿ëcë, Zôpadné Pòmòrzé ja¿ przez Miemców òstelë zepch³i na Pòmòrzé Wschódné[2]. Òglowò ùznôwónô je teòrijô, ¿e Kaszëbi s± nôbar¿i wschódnym plemieniã pòmòrsczim, pòmidzë Pò³abianama ë Pòlôchama.

Dzãka procesóm kaszëbieniégò sã lëdzy nie pòchôdaj±cëch z Kaszëbów kùlturowô (a czasã té¿ jãzëkòwô) greñca jidze na zôpôd. Z drëdzi stronë dzãka tzw. kaszëbsczémù kòmpleksowi, jaczi miô³ swòjã prziczinã w pòlitice pòlsczégò kraju, w niechtërnëch òkòlach lëdze òprzestôwaj± gadac pò kaszëbskù.

W lëteraturze kaszëbsczi 20. st. baro wërazné bë³ë dwa ¿ochë spar³ãczoné z dwùma wiald¿ima ùtwórcama kaszëbsczima 19. st.: Florianã Cenôw± (Ceynowa) ë Jaroszã (Hieronimã) Derdowsczim. ¯och cenôwinsczi miô³ we dbie kaszëbiznã w kò¿dim dzélu ¿ëcégò, té¿ w lëteraturze a samòbëtnosc kaszëbsczégò jãzëka ë nôrodu. Cenôwa swòje dbë miô³ pòd gwësnym cëskã òglowòs³owiansczich zéñdzéñ jaczé w nëch czasach mia plac na wroc³awsczim ùniwersytece. Derdowsczi – procëmno – môl kaszëbiznë widzô³ le w lëteraturze, a przede wszëtczim, na co dôwô³ sóm wzór, w lëteraturze wieso³i, hùmòristiczny. Chòc miô³ swój wk³ôd w twòrzenié lëteracczi kaszëbiznë, bé³ za zrzesz± Kaszëbów ë Pòlôchów ë nie miô³ ji za samòbëtny jãzëk.

Pòd kùñc 20. st. ne dwa ¿ochë mùsza³ë bëc përznã przefòrmùlowóné. Sta sã ot wedle dwùch definicëji lëteraturë: Jana Trepczika, nôwikszégò mést pisôrza kaszëbsczégò 20. st. ë Jerzégò Sampa, badérë. Pierszi miô³ za kaszëbsk± lëteraturã le lëteraturã pisón± pò kaszëbskù, bez ùwô¿aniégò na ji témã; drëd¿i – té¿ kò¿d± lëteraturã tikaj±c± Kaszëbów ë kaszëbiznë té¿ pisón± w cëzëch jãzëkach.

Wedle tegò rozdzélu mò¿e òtaksowac dzysdniow± lëteraturã na 3 ¿ochë: pisón± w ca³oscë pò kaszëbskù (dlô dwùch definicëjów mdze to kaszëbskô lëteratura), pisón± w ca³oscë w jinszëch mòwach a tikaj±c± kaszëbiznë ë Kaszëbów (dlô Sampa mdze to kaszëbskô lëteratura, dlô Trepczika – nié). To dô té¿ stadij± strzédn± midzë nyma: lëteraturã pisón± dzélã pò kaszëbskù (na przemiôr le dialod¿i), co je greñcznym przëpadkã, jaczi dlô Trepczika ni mdze u kaszëbsk± lëteratur±.

Do drëd¿égò dzéla – lëteraturë pòlskòjãzëczny tikaj±cy kaszëbiznë przënôlegaj± na przëmiôr Pawe³ Huelle, Jerzi Samp. Do „strzédny stadiji” – Anna £ajming, Marión Majkòwsczi. Do pierszégò dzéla – cawnotowò kaszëbskòjãzëkòwégò ‑ przenôlegaj± westrzód terëczasnëch na przëmiôr stôrszi pisôrze: Stanis³ôw Pestka (ps. Jón Zbrzëca), Stanis³ôw Janke, Jaros³ôw Kroplewsczi, Bòles³ôw Ja¿d¿ewsczi; a té¿ m³odi: Michô³ Piéper, Grégòr J. Schramke, Tómk Fôpk, Róman Drzé¿d¿ón, Bò¿ëna Szëmanskô ëjn.

To dô té¿ tak zwóné „karno m³odëch”, zerzeszoné z mies±cznikã „Òdroda”[3] ë rocznikã lëteracczim „Zymk”[4]. S± to le blós nôleznicë pierszégò dzéla, prócz wë¿i rzek³ëch Piépra, Schramczi, Drzé¿d¿ona, s± té¿ hénë Macéj Dorau, S³awòmir Fòrmela, Pioter Cëskòwsczi.

Nôwô¿niészima znankama terëczasny kaszëbsczi lëteraturë je, prócz rozwiju lëczbë tekstów, wikszô ùdzél ùniwersalëznë ë jindiwidualëznë. Mni, w zesôdzenim z pò³w± 20. st, je dzysô tekstów pòliticznëch ë zrzeszonëch z abstrakcëjno, tradicëjno ë autoteliczno òpisowón± rod±. Czéj pó³ stalatégò temù A. Bùkòwsczi[5] pisô³, ¿e kaszëbskô lëteratura ni mô pòézëji relid¿ijny czë eroticzny, miô³ prôwdã, chòc òb ne 50 lat mia plac zacht miónë.

Kaszëbskô pismienizna dzysô je w lepszi sytuacëji jak bë³a cziledzes±t lat temù. Na lepszi ji ùstôw sã sk³ôdaj± wszelejaczi faktë, pòliticzné: mióna systemù z kòmùnysticznégò na demòkraticzny w 1989. rokù, ùznanié kaszëbiznë w szkò³owiznie w 1991. rokù ë w ùdbie ùstawù ù miészëznach (terô w parlamence); zdrëszënowé: kùñc ùscëgòwieniô gôdóny kaszëbiznë ë dowôrtnotowanié kaszëbiznë przez audicëje w rediu ë telewizëji, té¿ przemòwë Kaszëbów w pòlsczim parlamence pò kaszëbskù[6]. Wiald¿é znaczenié té¿ gwësno maj± taczé faktë jak zwikszenié sã kaszëbsczi wëdôwiznowi rësznotë ë cz±dniczi drëkùj±cy pò kaszëbskù ë ò Kaszëbach.

Dlô sami pismieniznë znaczeniô mô refòrma pisënkù z 1996. rokù, òtemkniãcw sã na swiat òbez Jinternét, òrganizowóné Zéñdzenia Kaszëbsczich Pisôrzów a té¿ – chòc pòstrzédno – coroczné Zjazdë Kaszëbów.

Média kaszëbsczé, chòc s± ë maj± dosc wiald¿i rozwij, nie s± dosc tëli mòcné. Kaszëbizna je przëtomnô w czilu rediach[7], le ni ma ni¿ódnégò redia le blós kaszëbskòjãzëkòwégò. W red¿onalny telewizëji je 30-minutowi program pò kaszëbskù w niedzelã ò 16.00.

Cz±dniczi przëtomné w 90. latach to Pòmerania (zak³. 1962), Zrzesz Kaszëbskô (3. réga, nôprzód bë³ë w latach 30. ë 1945-47), Tatczëzna (zôcz±tk 90. lat), Òdroda (zak³. 1999). Do cawnotë òbrazu jesz je wôrt dodac, ¿e je czile kaszëbsczich téatrów ë kabaretów, na przëmiôr téatrë Bina (Serakòjce), Téater Sostrów Labùdów (T³uczewò), kabaretë FiF czë Krãpé Knërë. Kaszëbskô mùzyka pòpùlarnô je przedstôwiónô przez karna rokòwé Chëcz, Kòmpanij± Wãdzëbôków ë Kùtin. Té¿ czile piesniów pò kaszëbskù spiéwaj± Glenn Meyer, Groovekojad, Blendersi ëjn.

¯ebë pòdsztrichn±c nôwô¿niészé sprawë, mùszi rzec, ¿e kaszëbizna dzãka robòce wielu lëdzy ë demòkracëji mô òd czilenôstu lat warënczi do bezma³a normalnégò rozwiju. Tôczel je le taczi, ¿e òb lata rabczënë ë kòmùnyznë w lëdzach òsta zabitô chãc, aktiwnota ë stwòrzoné jinszé zdrëszënowò szkòdlëwé zachòwania. Pòmali dejade kaszëbizna wëdwigô sã z cénie ùscëgòwieniô ë jak królewiónka z dokazu Aleksandra Majkòwsczégò je dëcht terô wëbôwiónô ë nios³ô na swój wòlny zómk.



Pawe³ K±sk‑Szczëpta (Gduñsk)

Tekst òstô³ rzek³i òb zéñdzenié w Nôrodny Mùzeji w Pradze 26.02.2003.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] Dzysô Roctock w Mecklemburg‑Vorpommern.

[2] Dlô ti teòriji òbaczë pòlemiczi w Acta Cassubiana t. IV, Gduñsk 2003.

[3] Wëchôdô òd 1999. rokù.

[4] Wëchôdô òd 2001, òstatno ùkôzô³ sã drëd¿i numer – za 2002. rok.

[5] A. Bukowski, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny, Poznañ 1950.

[6] Nôbar¿i znóny je senatora z £ebë Kazëmiérz Kléina, jaczi w 1999. rokù w òbarnie prawa Kaszëbów do legalnégò ù¿iwaniô ë handlu tobak± w Senace gôdô³ pò kaszëbskù.

[7] Na przëmiôr: Redio Gduñsk, nôwikszé redio w red¿ionie, pó³ gòdzënë òd pòniedzô³kù do pi±tkù, w niedzelã jedna gòdzëna, Redio Kòszalëno – jedna gòdzëna na tidzéñ.



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Komentarze wyra¿aj± pogl±dy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za tre¶ci w nich zawarte.
Wyró¿nienia
Medal Stolema 2005   Open Directory Cool Site   Skra Ormuzdowa 2002