artykuly-Nazwiska i przydomki szlachty pomorskiej
Losowe zdjęcie
Borowy Młyn. Obchody zakończenia II wojny światowej
Pomerania
Wygląd strony

(2 skórki)
Nazwiska i przydomki szlachty pomorskiej
Author: Gość ()
Published: 12.02.2004
Rating 2.87
Votes: 533
Read: 44287 times
Article Size: 8.6 KB

Printer Friendly Page Tell a Friend

Małgorzata Klinkosz,
Przydomki szlachty pomorskiej


Przydomki szlacheckie są źródłem zainteresowania antroponomastów, historyków, heraldyków i ludzi poszukujących własnych korzeni. W dzisiejszych czasach coraz trudniej uchwycić, czy człowiek noszący podwójne nazwisko jest nobilitowany, czy uległ panującej modzie na dwuczłonowe, a nawet trójczłonowe nazwiska. Zdarza się, że całkiem przypadkowo, najczęściej w wyniku zawarcia związku małżeńskiego, dochodzi do utworzenia antroponimu złożonego z dwóch części, pozornie szlacheckiego, o strukturze: przydomek + nazwisko na – ski. Taką formację nazewniczą dodatkowo potwierdzają niektóre źródła jako nobilitarną, choć nosiciele tego nazwiska nie mają szlacheckiego pochodzenia. Trzeba wnikliwych indywidualnych badań historycznych i genealogicznych rodu, by je ustalić.

Przydomek, jako trzeci po imieniu i nazwisku antroponimiczny człon nazewniczy, posiada znamiona trwałości i dziedziczności. Określa pewną linię genealogiczną rodziny i identyfikuje ją, odróżniając jedną gałąź rodziny od innej i bywa przekazywany w tradycji ustnej z pokolenia na pokolenie. Prócz tej funkcji wyróżnia lub zrównuje pod względem społeczno – zwyczajowo – kulturalnym z innymi rodzinami.

Nie wszyscy nosiciele pomorskich przydomków szlacheckich mieszkają na Pomorzu. Pomorskie nazwiska w połączeniu z przydomkiem występują bardzo często poza Pomorzem, co wskazuje na migrację pomorskiej szlachty. Podaję tu przykładowo oderwany przydomek jako funkcjonujące obecnie nazwisko i potwierdzenie istnienia formacji: przydomek + nazwisko w SNWPU:

Jarosz 20964, Wa: 1383, By;243, El: 194, Gd: 383, Sł:163, Jarosz – Jarszewski 7, Wa:7, Pioch 798, By:11, Gd:403, Sł: 113, Pioch – Sławomirski 5, Po:5, Rybka 5628, By:248, El:103, Gd:150, Sł:46, Wa: 399, Rybka - Zabawski 11, NS:11, Wolfram 330, By:31, El:6, Gd:2, Wa:71, Wolfram- Jaroszyński 14, Wa:14.

Niełatwo jest zauważyć moment, w którym indywidualna przydawka, przydomek przechodzi w nazwisko. Trzeba szczególnie obfitej podstawy źródłowej, by zaobserwować, czy określenie przechodzi dziedzicznie z ojca na syna i wtedy możemy powiedzieć, że to nazwisko. Dziś przydomek jest integralną częścią nazwiska w pojęciu ich nosicieli.

Wiele pomorskich rodzin szlacheckich powraca do używania przydomków. Typowo pomorskie historycznie i obecnie notowane przede wszystkim (lub wyłącznie) na Pomorzu Gdańskim są (w formacji: przydomek + nazwisko):

Aubrecht, Bach, Bastian, Bronk, Chamier (Kanimir), Cieszyca, Depka, Grabla, Gruchała, Gruszka, Grebeń (Grzybno), Halk, Hein, Jakusz, Janta, Jutrzenka, Kłopotek, Kujach, Malek, Malotka, Mondry, Mrozek, Nadolny, Nawoz, Newlin, Pich, Wnuk, Pupka, Szada, Styp, Uklej, Wantoch, Wika – 33 przypadki.

Zanik przydomków szlacheckich był efektem rozmaitych czynników zewnętrznych. Jednym z nich była szczególna popularność sufiksu – ski już w XVII w. W drugiej połowie tego wieku formant – ski tworzył wszelkie nazwiska niezależnie od tego, czy ich nosiciele należeli do szlachty, czy nie. W XIX w. nikną nazwiska chłopskie Karczmarz, Garncarz , a tworzone są nazwiska Karczmarscy, Garncarscy. Podejrzewam, że właśnie w tym okresie powstały liczne nazwiska typu: Żaba – Żabiński, Jeż – Jeżewski, Kosz – Koszewska, Kot Kotecki, Pasek – Paszkowski, Pluta – Plutowski, Szpak – Szpakowska, Wilk – Wilczyński, Witek – Witkowski i in., które zarówno w pierwszym, jak i drugim członie zawierają ten sam leksem, w tym ostatni zmodyfikowany właśnie poprzez dodanie sufiksu – ski i jego pochodnych.

W polskim systemie nazwiskowym nie istnieje obecnie opozycja nazwisko szlacheckie: nazwisko nieszlacheckie. O szlacheckim pochodzeniu mówi dziś przydomek lub wyznacznik szlacheckości, np. von, de. To określenie w niektórych formacjach zanikło (uległo elipsie), w innych natomiast zostało zachowane. Dzisiaj nazwisk takich jest sporo w całej Polsce, jednak w połączeniu z pomorskimi przydomkami stosunkowo niewiele (6): De Grabla – Mściszewski, Jakusz de Gostomski, Newlin de Łukowicz, De Prus Niewiadomska, De Sas Stupnicki, Wolf de Ruttie. W tych antroponimach przyimek zajmuje dwie pozycje, pojawiając się przed całą formacją, albo rozbijając jej człony.

Przyimek wskazujący na pochodzenie danej osoby występuje tylko w jednym języku: francuskim (zabrakło tu produktywnych jeszcze w XV w. polskiego z i niemieckiego von).

Podkreślenie szlacheckości daje się zauważyć w nazwach na nagrobkach cmentarnych. Nie oficjalnie za życia, ale po śmierci - to pozostałość dawnego systemu, gdyż w okresie międzywojennym i w czasach „równości społecznej” o szlacheckości mówić nie wypadało, chyba że w prywatnej rozmowie, wśród swoich. Za życia więc dyskrecja nobilitarna była wskazana, po śmierci natomiast przestaje działać. Rodzina nieboszczyka na klepsydrze i na nagrobkach nie waha się zaznaczyć szlacheckości w postaci przydomka lub obcego wyznacznika szlacheckości. Ten dodatkowy określnik odmiejscowy de wyróżnia nosicieli np. tego samego nazwiska wskazując na pochodzenie rodowe.

Jedną z przyczyn zaniku przydomków i w ogóle formacji dwu- i trójczłonowych były ograniczenia prawne w początkach XX w. Konstytucja z 1921 r. wprowadziła zakaz używania przydomków szlacheckich i w wyniku tego posunięcia z dwuczłonowego antroponimu o formacji: przydomek – nazwisko pozostały jednoczłonowe : albo przydomek, np. Bas, Bandzmer, Białk, albo nazwisko, np. Biechowski , Borzestowski, Borzyszkowski .

Współcześnie obywatele Pomorza wracają do przydomków. Zauważa się ten proces nie tylko na kartach SNWPU, ale i w nie notowanych obecnie przypadkach. Przykładem niech będzie pojawienie się nowego przydomka w Kościerzynie. Obywatel Gostkowski wrócił do przydomka York stawiając go tradycyjnie przed nazwiskiem, z czego powstało: York – Gostkowski, w aktach zapisany jako: Józef York von Gostkowski h. Drzewica. Daje się tu zauważyć podwójny wykładnik szlacheckości: przydomek i obcy człon nobilitujący von z zaznaczeniem herbu.

Powracanie do przydomków i szczególna ich popularność sprawia, że przydomek jako jeden z elementów systemu antroponimicznego przeżywa dziś swój renesans, raczej pełniąc funkcję wyróżniającą pod względem społeczno - kulturalnym. Interesujący jest też proces występowania w jednym nazwisku różnych przydomków.

Obecnie w niektórych rodzinach można zauważyć występowanie przydomka, który wcześniej w nich nie był notowany przez E. Brezę (16 przypadków):

Biechowscy – Bartosz, Bojarscy – Sas, Borkowscy – Dunin, Brzezińscy – Dunin, Jasieńscy – Kunc, Jeżowscy – Jeż, Kostkowie – Dąbrowa, Łęgowscy – Król, Łukowiczowie – Newlin, Pawłowscy – Korwin, Sikorscy – Jakusz, Kozak, Studzińscy – Belino, Wierzbowscy – Stosz, Wiśniewscy – Prus, Zajączkowscy – Prus, Żabińscy – Żaba.

W badaniach nad przydomkami pojawiają się problemy natury społecznej: podwójne nazwiska, w których członem pierwszym bądź drugim jest dawny przydomek. Zmusza to do poszukiwań w źródłach potwierdzeń obcowania danego przydomka w nazwisku i odwrotnie: nazwiska w przydomku.

Istnieje możliwość przypadkowej zbieżności nazwisk i przydomków, która nie świadczy bynajmniej o szlachectwie, np. w wyniku zawarcia aktu małżeństwa. W razie małżeństwa kobieta, najczęściej i zgodnie z tradycją, przyjmuje nazwisko męża, choć nie zmusza jej do tego obecnie polski kodeks rodzinny. Może bowiem zachować dotychczasowe nazwisko, względnie może do swojego nazwiska dopisać nazwisko męża. Również mąż może przyjąć nazwisko żony. Prawo nie normuje wyraźnie kolejności członów w nazwach połączonych, choć zwyczajowo nazwisko męża jest po nazwisku panieńskim żony. Takich nazwisk dziś sporo z prawidłowym bądź zakłóconym szykiem, np.: Marek – Młot 3, Ta:3, Wit - Wilk 5, Wa:5, Witt – Wilk 3, Wa:3, Ray – Ciemięga 5, By:5.

Z każdym rokiem przybywa nam nazwisk poprzedzonych przydomkiem. Obecnie pomorskie przydomki występujące w formacji: przydomek pomorski + nazwisko są kontynuowane przez obywateli Polski i potwierdzone źródłowo przez K. Rymuta w SNWPU w 112 przypadkach. Jest to materiał nazewniczy zebrany do roku 1990. Dziś powraca się do przydomków jako do wyróżniającego (wśród innych rodów) lub integrującego (łączące ród) członu nazewniczego. Takich nazw jest coraz więcej. To efekt panującej mody na nazwiska podwójne, poszukiwanie własnych korzeni i indywidualnych zamierzeń niektórych rodzin.



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Komentarze wyrażają poglądy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za treści w nich zawarte.

Wysłane przez: Wątek
Bronk
Wysłano:: 18.6.2011 8:45  Zaktualizowany: 18.6.2011 8:45
 Przydomki szlachty kaszubskiej
Nazwisko "Bronk" nigdy nie było przydomkiem!

Wysłane przez: Wątek
GRABLA
Wysłano:: 6.10.2010 13:07  Zaktualizowany: 28.10.2010 20:14
 ptg
Sulęczyno 1746 rok ochrzczona Apollonia corka Christophorus Bronk Mściszewskiego (nobilis ) czy tutaj Bronk teżjest samoistnym nazwiskiem Dane zaciagniete z PTG .

Wysłane przez: Wątek
Tites
Wysłano:: 18.6.2011 15:55  Zaktualizowany: 18.6.2011 15:55
Nie mogę oderwać się od tej strony!
Zarejestrowany: 17.3.2010
z: Kaszëbsczé Zagłãbié
Wiadomości: 253
 Re: ptg
Tak, o czym niżej pisał CzDar:

"Baro prosto. Richtich nôzwestkò to je "Brónk", a "Bòrkòwsczi", "Pùzdrowsczi", "Niepòczłejsczi" to są adjektiwë jaczé òznôczają miectwò. Tak np. Wedlowie jaczi mielë majątk w Tëcznie zwale sã pózdni "Wedel-Tuczyńscy"."

a w tym wypadku - Bronkowie z Mściszewic.

Wysłane przez: Wątek
Andrzej
Wysłano:: 27.9.2008 22:03  Zaktualizowany: 27.9.2008 22:03
 Nazwisko Bronk nigdy nie bylo przydomkiem
wielokrotnie zwracalem na to uwage ze nazwisko Bronk nigdy nie wystepowalo jako przydomek.
moze by sie ktos z naukowcow pofatygowal to sprostowac?
Wystarczy zajrzec do starych ksiag parafialnych i juz wszystko jasne!
Przydomka "Bronk" nigdy nie bylo!

Wysłane przez: Wątek
tczewianin
Wysłano:: 3.10.2008 2:17  Zaktualizowany: 3.10.2008 2:17
Nie mogę oderwać się od tej strony!
Zarejestrowany: 17.7.2003
z: Pietzkendorf-Müggau
Wiadomości: 779
 Re: Nazwisko Bronk nigdy nie bylo przydomkiem
Na sprostowanie za bardzo bym nie liczył, przynajmniej dopóty, dopóki wygodniej będzie przepisywać za Kętrzyńskim zamiast sięgnąć ad fontes.

Wysłane przez: Wątek
Bronk
Wysłano:: 3.7.2010 0:18  Zaktualizowany: 25.9.2010 8:29
 Re: Nazwisko Bronk nigdy nie bylo przydomkiem
To jak wytłumaczyć: Bronków - Borkowskich z Borkowa, Bronków Puzdrowskich z Puzdrowa, Bronków - Niepoczołowskich z Niepoczołowic. Takie zapisy ma seria FONTES i też Heidn.

Wysłane przez: Wątek
CzDark
Wysłano:: 26.4.2011 1:28  Zaktualizowany: 26.4.2011 1:28
Nie mogę oderwać się od tej strony!
Zarejestrowany: 24.5.2004
z: Biebrznicczi Młin
Wiadomości: 1133
 Re: Nazwisko Bronk nigdy nie bylo przydomkiem
>>To jak wytłumaczyć: Bronków - Borkowskich z Borkowa, Bronków Puzdrowskich z Puzdrowa, Bronków - Niepoczołowskich z Niepoczołowic.

Baro prosto. Richtich nôzwestkò to je "Brónk", a "Bòrkòwsczi", "Pùzdrowsczi", "Niepòczłejsczi" to są adjektiwë jaczé òznôczają miectwò. Tak np. Wedlowie jaczi mielë majątk w Tëcznie zwale sã pózdni "Wedel-Tuczyńscy".

Wysłane przez: Wątek
tczewianin
Wysłano:: 26.4.2011 9:55  Zaktualizowany: 26.4.2011 9:55
Nie mogę oderwać się od tej strony!
Zarejestrowany: 17.7.2003
z: Pietzkendorf-Müggau
Wiadomości: 779
 Re: Nazwisko Bronk nigdy nie bylo przydomkiem
Dokładnie tak. Nazwiska na "-ski" na Kaszubach są wtórne w stosunku do większości tzw. "przydomków".
Wyróżnienia
Medal Stolema 2005   Open Directory Cool Site   Skra Ormuzdowa 2002