Tańce kaszubskie

Date:  23.02.2004
Section: Muzyka

Tuńc

Na podstawie: Bernard Sychta, Słownik Gwar Kaszubskich, t. V, s. 320 oraz inne hasła

Potrzeba tańca musiała niegdyś u Kaszubów wyrastać z głęboko zakorzenionego instynktu ruchu i zabawy, z potrzeby wyżycia się towarzyskiego, artystycznego i muzycznego, z chęci popisania się i udzielania, skoro powstały takie przysłowia, jak: Do tuńca nié ma kuńca albo Tuńc to nié wielgô robòta, ale dl tegò, co gò nie rozmieje, to je jész wikszô sromòta.

Dobry tancerz i tancerka to chòc na stole wëtańcëją, nie tylko na stole, lecz także na talerzu, na półòsmakù, na dëtkù. Ba, nie dość na talerzu, na monecie 25- czy 10-groszowej, lecz nawet na kłonicy, a przy tym w tak zawrotnym tempie, jakbë sã kądzel na nich pôlëła. To ci dopiero sztuka. Wprawdzie na Kępie Oksywskiej oraz w Rewie i Mechelinkach przestrzegają takich tancerzy, że bãdą służelë pùrtkom w piekle za kloc do rąbania drewek albo jeszcze gorzej, jak utrzymują w Borze na Helu, że bamdu w psiokle za jamzëk wisalë. trudno! Według ogólnego przekonania tuńc mùszi bëc taczi, że sã déle ‘podłoga’ zariwają, a z bóta krew strzikô. Czéj strënë pãcają òd basa i skrzëpic, czéj rutë w òknach wëpôdają, czéj chëcze cawné drëżą, tej to je nôprzód tuńc.

Z takich zaś, co nie umieją tańczyć albo – jak inaczej mówią – którym nawet kòszla zawôdzô w tuńcu śmieją się, że znają się na tańcu jak krowa... jak kùra na pieprzu, że tańcëją jak kòza pòdkùta albo jak wół w rozwerkù, ...jak drzewiany ...ołowiany zajc albo jak czéj bë stôrégò kònia batugą wëcął, że stôwają gajdë w tuńcu jak bòcón w żëce, że òbracają sã jak mączny miech abò mącznô bùlwa, że kòlibią sã jak czéj kaczka jidze do wòdë, że są sztiwny w tuńcu jak stary bok... i jeszcze wiele gorzej. Jak nié pòtrafisz tańcowac z dzéwczëcą, to wez [brzozową] miotłã i zatańcuj z miotłą, téj të sã naùcziszI – drwiły niegdyś głośno dziewczęta z chłopców nie umiejących tańczyć. Abò biéj na gòrã ‘strych’ i tak długò tam tańcuj wkół kòmina jaż të bãdzesz mógł, a téj przińdz nazôd. Osła bë rëchlé naùcził tańcowac jak cebie.

O dziewczynie zaś nie mającej powodzenia na zabawie tanecznej mawiano z przekąsem, że stoji w nórce jak stôrô miotła albo że miechë òbsziwô... rozpôra, że płótno mierzi... przedôwô, cebulã sprzedaje, groch przebiérô, bónerczi rzeszô | miotełczi do [szorowania] garków wiąże, scanë stroji... pòdpiérô, spódnicã platëje, roztrąbacze gòni, sedzi na ławie i òczama strzëże, sedzi i klucze itp. Za czymże ta tu przëszła i sedzy na rzëcy jak zmiarzłé gówno w trôwie... jak plińc... jak krowińc... jak pôl... jak takô stôrô panew i pòdzérô jak takô kluka na jajach, żebë chto za niã przëszedł? Nierzadko rozbawiona młodzież brała i podawała jej miotłę, która miała zastąpić partnera. Dziewczyna taka wolała raczej zatańcowac z purtkã aniżeli doznać takiej zniewagi, jak o tym mówi stara wieść, znana na całym Pomorzu:

Bëlë rôz we wsë tuńce. Nazebrało sã młodëch skòpicą kaczma. Muzykancë rżenë jednégò za drëdżim, le sã bùda rësza jakbë bôt na mòrzù. Dzéwzcãta wëstrojoné jak pupë wëwijałë z parobkama, le czitlami zacigalë jizbã. Prawie jedna nié mia szczescégò. Nicht jakùs nié miôł na niã òka. Sedza nasowiałô w nórce i wzdicha sama do se, żebë chòc chtos sã zlitowôł i wzął ją do tuńca, ale jak nic tak nic. Dzéwczinëszcze tak bëło, jakbë jã chto nago w zôgawice wsadzëł, bò to je marnô sromòta sedzec na muzyce w nórce, a wcyg òczama strzic. A chòc bë ju sóm pùrtka z piekła przëszedł – pòmëslała so – to bëm z nim zatëńcowała. Bëlno ji to przez głowã przelecało, zrobił sã ramór, jakbë so karczmiszcze walëło i wlëcôł złi dëch z wiéldżimi rogami i ògniã w mùni. Trzôsł kòpëtami w déle, capnął dzéwczã za czitel i rwôł z nią, to le so smród czadzył. Wnym w karczmie jakbë chto wëmiótł, ani żëwi dëszë nié òsta. Wszëtkò dzes sã zapòdza, le pòtemù so ò pòciszkù pòwiôdalë, jak nen czôrny z rogami, z kùńską szpérą i krowim ògonã czapnął dzéwczã do piekła, co chcało z nim tëńcowac an muzyce.

Z innej zabawy zamierzał diabeł porwać wielgą tanecznicã, co szła na każdą muzykã, chòc dalé za wies, lecz równocześnie gardziła chłopakami wiejskimi, woląc tańcowac z panami. Już z nią wyleciał przez okno, już ją nawet wysoko uniósł w powietrze, lecz musiał opuścić na dół, gdyż muzyka zagrała, a lud zaczął głośno spiewać Chto sã w òpiekã. Wprawdzie dziewczyna uwolniła się spod władzy purtka, ale zawisła w powietrzu miédzë gwiôzdami, dze mô wisec jaż do kùńca swiata pod nazwą tanecznica [Aldebaran w gwiazdozbiorze Byka]. Według innej wersji z północy Kaszub diabeł nie zdążył jej porwać, lecz tylko uderzył w twarz. Niestety, po wymierzonym policzku purtacczim pozostała prãga, z którą chodzić musiała do samej śmierci. Niektórzy twierdzą, że z odciskami palców diabelskich chòdzy nawet na tamtym swiecie, gdzie odbywa pòkùtã. Będzie ona tak pòkùtowac do końca świata. Wszak piekło nie ma do niej prawa, bo już raz wyrwała się spod mocy diabła, a niebo nie przyjmie jej ze znamieniem czartowskim.

O potrzebie rytmicznego wypowiadania się ruchowego na tle muzyki świadczy przede wszystkim wielka ilość zachowanych melodii tanecznych na Kaszubach. Melodiom tym towarzyszy prawie zawsze treść słowna. Rytmika tych wëskcznych piesni wyraża się najczęściej poprzez takty 2/4 i ¾. Z obrzędowych i zarazem nierzadko magicznych tańców zachował się m.in. taniec panny młodej (brutczi tuńc), taniec rybacki (rëbôcczi tuńc), taniec naokoło ostatniego snopa (bãks) oraz tańce zapustne mające na celu zapewnienie urodzaju.

Babsczi tuńc – ‘biały walczyk’. Chòc jem stôrô, ale babsczégò tuńca jô mùszã jic, jô przënômni tëch chłopów zrëszã.

Brutczi tuńc | òbtańcowanié – taniec panny młodej przed północą, podczas którego brutka tańczy kolejno z każdym gościem, poczynając od drużbë, czyli starosty weselnego. Poszczególne tańce składające się na brutczi tuńc (mogą nimi być zarówno poleczka jak i walczyk) są krótkie, by nie przemęczać panny młodej: Le muzykańcë krótczé grôjta bò më do rëna nie skuńczëmë – upomina zwykle drużba. Każdy, kto przestaje tańczyć z brutką rzuca na talerz dowolną sumę pieniężną, dawniej zwykle talara, jako dar weselny, który bywał niegdyś jedynym prezentem dla panny młodej służącym – jak mawiano – na zakup wërów dlô młodëch, kòlibczi, pielëchów itp. Innych prezentów brutka nie òdbierała. Drużba stojący w pobliżu zsypuje natychmiast pieniądze do drugiego talerza znajdującego się pod spodem pierwszego. Na pierwszym zostawia tylko monetę przez siebie wrzuconą dla zachęty innych i wręcza ofiarodawcy szklankę piwa, które tenże wypija w czasie, gdy brutka tańczy z następnym weselnikiem. Goście, zwłaszcza mężczyźni, starają się rzucić monetę z taką siłą, żeby talerz pękł: Jim wicé pòtłekłëch talérzi, tim wiãcé szczescégò pò slëbie. Przedostatni taniec wchodzący w skład brutczégò tuńca tańczy zwykle brutka ze starkã czyli teściem, ostatni zaś z własnym ojcem. (I,74, również Szefka II,21)


Bùtnowi | òknowi | kòrkòwi tuńc – taniec dla bùtnowich | òknowich, czyli nie zaproszonych na wesele, przyglądających się zabawie przez okna (które powinny być odsłonięte, w przeciwnym razie òknowi mogą spłatać niemiłego figla). Około północy wychodzi pan młody i zaprasza òknowëch do izby, a trzy tańce są przeznaczone wyłącznie dla nich, przy czym òknëwi mogą poprosić weselników do tańca. Po tańcu pan młody częstuje òknowëch i może ich zaprosić do dalszej zabawy – wówczas dalej traktuje się ich na równi z zaproszonymi gośćmi. Óknëwi, będąc pewni, że ich zaproszą, przychodzą pod okna ubrani świą tecznie (III, 308, również Sz IV,33)


Biésowi | trzech biésów tuńc – ‘taniec figurowy wykonywany przez trzy osoby, polegający na tym, że w takt skocznej muzyki osoby te posuwają się trzy kroki w przód i trzy kroki wstecz, przy czym dwie postronne osoby przewijają się pod ramionami środkowej od tyłu i taniec rospoczyna się na nowo.

Kaszëbsczi polonézer – ‘polonez, jaki nad ranem w dniu zakończenia wesela urządzają buten czyli na dworze’: poloneza prowadzi młodô para, poprzedzona kapelą, za nią krocza parami weselnicy. Korowód pokonywać musi rozmaite przeszkody, jak np. wlezc pò drôbce na dak i z drugiej strony zlezc pò drôbce z dakù, przelezc przez gnój, abò pòd wozem na szterzech. Pod koniec młodzi wchodzą po pochyłej desce na ustawiony na podwórzu stół, gdzie się całują. W ślad za nimi czynią to samo wszyscy weselnicy. (II,146, również Sz. IV,21)

Kluczi tuńc – ‘biały walc, podczas którego główny muzykant kładzie białą chusteczkę na kolano założonej nogi naśladując kwokę’: Kluk, kluk, kluk! Terô mdze kluczi tuńc! (II,171) Wg Szefki jest to taniec, w którym kawalerowie proszą do tańca kobiety nie mające powodzenia, podczas zabawy siedzące jak kluczi na jajach (Sz IV,31)

Kòzełk – taniec, zazwyczaj przed zakończeniem zabawy, należący niegdyś do najbardziej rozpowszechnionych tańców nie tylko na Kaszubach, lecz także na Kociewiu i w Borach Tucholskich. Kòzełka powtarza się kilkakrotnie lub nawet kilkadziesiąt razy. Z początku wykonuje się go powoli, potem coraz prędzej i prędzej, aż wreszcie kończy się zawrotnie szybkim tempem tak, iż się nieraz tancerze poprzewracają robiąc kòzełka, na czym właśnie polega cały dowcip tańca. Przyśpiewka: Poszła panna kòzë dojic / A kòzełk ji nié chcôł stojic. (II,225). Wg Szefki Kòzełk to inna nazwa Szôlonégò.

Kòzy tuńc – ‘taniec wirowy na 2/4, polka’ (II,224)

Szôlony tuńc – ‘taniec w trakcie polki, rozpoczynający się bardzo powoli, a kończący się z zawrotną szybkością’ (V,215, również Szefka IV,53) zobacz

 

Tańce opisane przez Pawła Szefkę (Tańce Kaszubskie, zeszyt 1 – 4, wyd. WOK Gdańsk)

Buksola | Naspik – zabawa przy odprowadzaniu państwa młodych do sypialni. Męska część uczestników na komendę zdejmuje część garderoby (wãpsë, liwczi, buksë), odprowadza młodych, czekają przy drzwiach aż dostaną ubranie panny młodej, robią pod drzwiami hałas aż dostaną wykup w postaci piwa, wina bądź sznapsu, po czym zostawiają młodych w spokoju (Sz II,31; IV,13)

Cepôrz – taniec tańczony w okresie młócenia zboża (jesienią), inscenizujący czynność draszbë [młócki] (Sz II,37)

Dzëk – żywy taniec pierwotnie wyłącznie męski, wg nadmorskiej tradycji imitujący walkę piratów (Sz I,35,44)

Glëmda ‘guzdrała, niedorajda’ – taniec związany ze zwyczajami nawiązującymi do dawnych pogańskich obrzędów płodnościowych, kultywowanymi pod koniec wiosny, w okresie strzyżenia owiec czy w sobótki. Młodzi pasterze dostawali zadanie – w lesie, po ciemku ostrzyc owcę. Młodzieniec otrzymywał owcę i nożyce, ponadto miał dobrać sobie do pomocy dziewczynę. Po godzinie mieli przyprowadzić ostrzyżoną owcę i przynieść wełnę w zawiniątku. Glëmda wykonywał zadanie dosłownie, razem z partnerką męcząc się nad strzyżeniem owcy. Tymczasem chłopak zaradny miał w lesie przygotowaną wcześniej owcę, a ową godzinę spędzał z dziewczyną w dużo przyjemniejszy sposób. Podobnie w sobótki wyglądało wspólne poszukiwanie kwiatu paproci. Zachowanie chłopaków było później przedmiotem plotek, a ci, którzy nie zadowolili swoich partnerek, uzyskiwali miano glëmdy (Sz III,11)

Klepôcz | Wiwat klepóny | Wiwat zaproszenie | Wiwat trãptôcz | Dzëk wiwat – zabawa powstała z sytuacji, gdy weselnicy przygotowywali się do przejścia do innej chaty na posiłek (tak bywało, gdy nie dało się w jednej chacie zorganizować tańców i posiłku; przejście odbywało się zorganizowanym korowodem). Podczas formowania się orszaku grała orkiestra, a mężczyźni zapraszając towarzyszki kłaniali im się z przytupem. Ci, którzy już stali w orszaku, również klaskali i przytupywali w takt granej muzyki (Sz III,37)

Kòséder – żywy, radosny ale uroczysty taniec uważany niegdyś za rodowy taniec Kaszubów (Sz I,73) Zobacz

Kòses – uroczysty pochód na zakończenie sianokosów (Sz I,65)

Krzyżnik | Krzëżôk | Kric-polka | Huzar-polka | Lelôk | W nogã – taniec o krzyżykowym rysunku kroku, wymagający dużego zgrania partnerów (stąd W nogã), charakteryzujący się zmienianiem partnera – stąd Lelôk ‘roztrzepany, łamaga’ (Sz III,47)

Kùchniowëch tuńc – taniec grany podczas wesela specjalnie dla kobiet pracujących w kuchni – babsczi tuńc, ale tylko kùchniowé mogły prosić mężczyzn do tańca (Sz IV,31)

Lësy groch ‘lisi groch’ – taniec wyrażający zaufanie do kogoś, zwykle gościa z innej wsi. Tańczono „odbijanego”, a partnerki niepostrzeżenie wkładały chłopcom do kieszeni drobne przedmioty: chusteczkę, fajkę itp. W pewnym momencie wodzirej ogłasza, że na sali jest złodziej. Pary kolejno podchodzą do wodzireja, którzy przeszukuje kieszenie, a znalezione przedmioty pokazuje wszystkim – królem złodziei zostaje ten, u którego znaleziono najwięcej. Odzyskane przedmioty stają się fantami w innych zabawach, a ci, u których je znaleziono zostają przyjęci jako godni zaufania – że nie uważa się ich za lisy, bo przecież lis grochu nie kradnie (Sz. IV,49)

Marëszka – wesoły taniec na ¾, ponoć jedyny zachowany fragment dawnego tańca o nazwie trôfl (Sz I,83)

Mùlszka – taniec na zakończenie owocobrania (Sz II,11)

Na dłëdżi len – taniec nawiązujący do dawnych obrzędów zapewniania urodzaju, odbywanych na przedwiośniu, a pod wpływem chrześcijaństwa – w zapusty. Taniec ten był połączony z obrzędem wyzwolin młodych mężatek (tych, które wyszły za mąż w zeszłym roku). Istotą tańca były wysokie podskoki, gdyż jak wysoko uniosą się stopy, tak wysoko urośnie len – dlatego niektóre tancerki zamiast skakać, stawały na rękach. (Sz IV,15)

Naszô Kòza – kuplet śpiewany podczas zwyczajowych rodzinnych wizyt przedślubnych (były ich trzy – òbzérczi w domu panny młodej, zwykle w drugi dzień Wielkanocy, gwesnoscë w domu kawalera, w Zielone Święta, zrãkôwinë u pana młodego; wesele odbywało się jesienią, gdy plonów było pod dostatkiem). Rodzinnym wizytom kibicowały grupy młodzieży nachodząc domy, w których odbywały się spotkania. W zależności od tego, jak zostali obdarowani, wychwalali bądź wykpiwali młodych. Naszô Kòza wyśmiewa młodych gotowych ożenić się nawet z kozą, byle posażną (Sz III,61)

Naszô Nënka – taniec wykonywany w trakcie wesela przed oczepinami, symbolizujący przejście panny młodej spod opieki nënczi [matki] do męża (Sz I,47)

Òkrãc so wkół – taniec inicjowany przez dziewczyny, wykpiwający chłopców opornych bądź nieśmiałych i mający na celu wyciągnięcie ich do tańca (Sz I,91)

Òwczarz | szeper | miotlarz – taniec pierwotnie związany z obchodzeniem strzyżenia owiec; elementem tańca było odbijanie partnerki, ta która pozostała bez partnera często otrzymywała miotłę (Sz I,55)

Rëbôcczi tuńc | kùflôrz – męski taniec wykonywany przed wypłynięciem lub po powrocie z udanego połowu. Taniec wykonywany koniecznie w kòrkach [drewniakach], charakterystycznym rekwizytem jest kufel piwa (Sz I,17)

Skwôrz – sobótkowy taniec wykonywany wokół ogniska (Sz IV,25)

Szewc – taniec inscenizujący pracę szewca – szycie, wbijanie ćwieków, przeplatane poleczką. (Sz II,51)

Wele Wita – wesoły taniec wiązany przez Szefkę z owocobraniem (Sz III,25). Bardziej jednak przekonuje wyjaśnienie zaproponowane przez G. Labudę a podtrzymane przez H. Popowską-Taborską, że towarzysząca tańcowi przyśpiewka stanowi szyderstwo z dawnego kultu Welesa, a konkretnie z rytualnej ofiary z jedzenia przynoszonego na groby zmarłych – obrzędu znanego z Białorusi jako „dziady” zobacz.

Wiém jô wiém – kuplet śpiewany w podobnych okazjach co Naszô Kòza, komentujący pannę młodą (Sz III,67)

Wôłtôk | Wetrójnik – wykonywany we troje (tancerz z dwiema tancerkami) taniec imitujący fale morskie (Sz I,25)

Wróżbë – taniec po oczepinach, podczas którego znajduje się kandydatów do następnego wesela: wybierają ich pan i panna młoda, tańcząc z zawiązanymi oczami. Panna młoda nakłada wybranej swój wianek, pan młody znalezionemu przez siebie kandydatowi – swój pęk wstążek (Sz II,25)

Zãc – przyśpiewka weselna wykpiwająca zięcia, który biega po świecie zamiast dbać o dom (Sz III,77)

Żokòwé tuńce – tańce dla ludzi przyglądających się weselu, których zaproszono do zabawy. Jeśli nie mieli odświętnych butów, to przed wejściem do izby zdejmowali kòrczi ‘drewniaki’ i tańczyli w samych żokach ‘skarpetach’ Ponieważ w żokach tańczyło się lekko, żokòwé tuńce bywały szybkie, popisowe. Aby im sprostać, nieraz i pozostali weselnicy zdejmowali buty. (Sz. IV,36)

Tańce wyszydzenia (Sz. IV,41) – tańce bądź melodie dedykowane osobom zachowującym się niestosownie, np. o parze, która zajmuje się wyłącznie sobą: to dwòje chce sã wësrac, ale nie wié jak i gdze. Chcemë le jima zagrac pségò, tej òni zarô wërëkną stąd dodóm. Tańce wyszydzające zwykle zapowiadał bôbca ‘starszy drużba’, opisując (nie wymieniając z imienia), komu są dedykowane. Najczęściej odegranie tańca wyszydzenia miało na celu pozbycie się niemiłego gościa.
Psé tùńce dedykowano parom zajmującym się wyłącznie sobą oraz osobom zachowującym się pokrętnie – wykręcającym się od odpowiedzi, lawirującym w kłopotliwych sytuacjach.
Kòcë tùńcë dedykowano tym, którzy robią zbyt wiele szumu wokół siebie, w szczególności hałaśliwym pijakom, skłóconym małżonkom lub sąsiadom, niezgodliwym partnerom w tańcu, pracy, grze w karty, obnoszącym się z fałszywą miłością, plotkarzom, obmówcom
Kòzé tùńce – osobom brudnym i śmierdzącym
Smëdelnik – nachalnie, natrętnie zalecającym się bądź w ogóle natrętnie próbującym załatwić jakąś sprawę. Zwykle smëdelnika rozpoczynał bôbca lub toczk ‘drużba odpowiedzialny za trunki’ z jedną z przidónk ‘druhen’, zapraszając niemiłego weselnika. Gdy ten nie stawiał się na wezwanie, toczk przerywał taniec oświadczając, że za kogoś nie będzie roboty odstawiał. Winowajca zwykle już sam znikał z zabawy
Wëpiôrdk ‘niewydarzone kurze jajo, wielkości czereśni’ – małym, przyczepiającym cię do innych bez widocznego powodu
Bulewé – nazwa oznacza opłatę dla właściciela byka za dopuszczenie do niego krowy; wyszydza się tych, którzy chcieliby czerpać korzyści z cudzej pracy – chciwców, oszustów, nabieraczy, kanciarzy. W tańcu uczestniczą dziad i baba (przebierańcy) i kilka par tancerzy – w trakcie ich popisowego tańca wkracza dziad i zaczyna zbierać datki za pokaz tańców. Po chwili wpada baba szkalëjąc dziada, że wałęsa się nie wiadomo gdzie. Dziad tłumaczy, że ciężko pracował i wręcza babie zebrane pieniądze. Wtedy toczk ogłasza, że wśród zebranych jest ktoś postępujący podobnie.

 

Paweł Szefka, Tańce Kaszubskie, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Gdańsku:
zeszyt I wyd. III, Gdańsk 1978
zeszyt II wyd. II, Gdańsk 1959
zeszyt III wyd. I, Gdańsk 1969
zeszyt IV wyd. I, Gdańsk 1979

 



This article comes from Nasze Kaszuby
http://naszekaszuby.pl

The URL for this article is:
http://naszekaszuby.pl/modules/artykuly/article.php?articleid=102

Copyright (c) 2024 by Nasze Kaszuby