Neòlod¿iznë ë neòzemantiznë we S³owôrzu ZëchtëDate: 26.06.2003
Section: Jêzykoznawstwo | S³owôrz Gwarów Kaszëbsczich na Spódkù Lëdowim B. Zëchtë notérëje cziledzes±t tës±ców kaszëbsczich s³ów. Materia³ë do niegò bë³ë przez autora brz±twioné òd lat 30 do 60 ùsz³égò wiekù. Wëstrzód nych je baro wiele (wikszosc) s³owów z jãzëka, chcemë le gò nazwac, lëdowégò: doticz±cëch ¿ëcégò na wsë, gbùrzëznë, rodë, fòlkloru. Baro mô³o je s³ów spar³ãczonëch z terëczasnym ¿ëcym w gardze, na przëmiôr z nowinama technicznyma. W procëmnoscë do chòcbë S³owôrza J. Trepczika, bezma³a ni ma s³ów òznôczaj±cëch jinstitucëje pòliticzné, prawné. W ca³im s³owôrzu Zëchtë je le pôrãdzes±t s³ów òznôczonëch kwalifikatorã neòlod¿izna abò neòzemantizna. Ale w nëch dëcht le nalézemë ne s³owa spar³ãczoné z terëczasnym ¿ëcym.
Do zesôdzeniégò wezniemë té¿ S³owôrz pòlskò-kaszëbsczi Jana Trepczika. Robòta nad nym s³owôrzã naczã³a sã w 1963 rokù, a skùñczë³a - pò smiercë Autora - w 1990. Nie bé³ òn dejadë taczim samim s³owôrzã jak Zëchtowi, bò prócz znónëch ë ù¿ëwónëch s³ów wsôdzô³ té¿ swòje zalécenia s³ów jaczich w kaszëbiznie don±dka nie bë³o.
Zëchta notérëje s³owo bezruchnik (S VII 13), jaczé òznôczô wedle niegò latownika w òbleczënkù do k±paniô (‘ten, co je bez ruchnów’). Fòrma w³ôscëwô dlô bia³czi je bezruchnica. Dlô Trepczika bezruchnik je na òglu ‘latownik’. Nie òdró¿niô òn latownika bez ruchnów òd drëdzégò, òblok³égò. Zato Trepczik dôwô nóm pôrã jinszëch s³ów na òkreslenié gò: legan, òdpòcziwajk, piegliñc. Ne drëd¿é je òsoblëwò cekawé, temù ¿e Zëchta pòdôwô znôczenié s³owa òdpòcziwajka té¿ jakò ‘heltkã, jab³ónkã co blós rôz na rok abò na pôrã lat dôwô brzôd’.
Je¿lë jesmë przë gòr±cym wiodrze ë latownikach, téj rzeknijmë so ò jesz jednym s³owie. Kòl Zëchtë najdze s³owò sromi±tczi (S V 144). Òznôczô òno, dlô nëch co nie wiedz±, ne bùksczi do k±paniô. Trepczik nie znaje taczégò, piãknégò s³owa, dôwô za to k±pné bùksczi. Bãd±cë ju na sztrãdze czë to jezornym czë mòrsczim, chcemë le jesz pò kaszëbskù nazwac to, co wikszosc latowników hénë robi. Zëchta notérëje pëszné s³owò pieglëc sã (S IV 246), jaczé przódë doticzë³o kùrów czë jinszëch ptôchów domòwëch, jaczé wëléga³ë sã na s³uncu. Tuwò je jemù dóné nowé znôczenié. Trepczik we swòjim s³owôrzu té¿ mô ne s³owò, ale zbògôcô naju s³owiznã pòdôwaj±cë jegò synonimë: brunic sã ë òpôlëwac sã (ë dokònóné fòrmë ùbrunic sã ë òpôlëc sã).
Je¿lë chòdzy ò bia³g³owsczé ruchna Zëchta notérëje pôrã s³ów spar³ãczonëch z mòd± XX stalatégò. Je héwò s³owò czitel ze szlëc±, rozchlast³i czitel (S VII 147), rozchlastnica (S VI 272), suknia z rozpórk±, rozchlast³ô, rozpartô sëkniô (S VII 303). Wszëtczé ne s³owa òznôczaj± jedno - kléd abò sëczenkã z rozparcym, rozcycym. Trepczik dejadë nie znô taczëch s³ów. To je wiedzec, ¿e notérëje s³owa rozpórka czë rozpartô (‘rozcycé, rozcytô’), ale ni rozchlastnicë ni rozchlast³égò czitla nie znaje.
Czéj jesmë przë mòdze, bë³obë wôrt nadczidn±c ò s³owie, jaczim Trepczik té¿ sã nie zajinteresérowô³, a hewòtno ò niezakrijrzëcu. Niezakrijrzëc pòchôdô ze z³o¿eniô s³ów nie, zakriwac ë rzëc. Òznôczô taczi czitel, co czasã nawetka nie zakriwô rzëcë, taczi co na niegò gôdaj± niechterny terô czitel mini, abò mini-kléd.
Znómë té¿ òd Zëchtë s³owò narémienica czëlë taczi part bia³g³owsczégò òbleczënkù jaczi nosy na remiach (jak samò s³owò skôzëje). Pò pòlskù gôdô na to bolerko. Trepczik znô ne s³owò w përznã jinszi fòrmie - je¿lë chòdzy ò fònetikã - bò pisze naremienica. Dôwô té¿ jegò bar¿i òglowòznôcz±cy synonim: liwk.
¯ebë skùñczëc ju zachë spar³ãczoné z mòd±, rzeknã le jak kòl Zëchtë nazéwô sã brutka, jakô mô krótczé w³osë - taczé jak knôp. Czitómë: òstrëglëca (S III 345).
Zëchta notérëje s³owò pò¿dôwk (S VII 240), znôczi òno tëli, co môl bëne banowi stacëji, co w nym pò¿dô na banã czë autobùs kòl drod¿i. Trepczik rozró¿niô ne dwie sytuacëje ë plac na jaczim ¿dómë na autobùs nazéwô przëstónk, a môl na banowi stacëji, dze czekô na banë ¿dalniô. Przez tradicëj± òstôwiô té¿ s³owò zanotérowóné przez Zëchtã.
Zëchta mô s³owò przëdzél, òznôczaj±cé rozdzelenié czegòs midzë jaczés òsobë ë danié dëcht przedzélu kò¿di z nych. Trepczik nimò wielu s³owów dosebnëch, nëgò tipù (na przëmiôr òddzél-w banie, wëdzél-na ùniwersytece czë w ùrzãdze) ne samé zjawiszcze nazéwô jinaczi. Nôbar¿i widzy mù sã stôré, pëszné s³owò part, jaczé òznôczô dëcht le przëdzél jaczé dostôwalë nôle¿nicë (a pò jich smierce té¿ gdowë) maszoperëji, ale té¿ je to synonim partëji, dzélu jaczis stowôrë ë wiele jinszëch. Prócz niegò dôwô do wëbierkù jesz przëdzelënk, dzél ë przëdzelenié.
Tegò, co nie pôli cygarëtów czë féfczi Zëchta òkreslô s³owã niepôlinc (S III 241). Trepczik té¿ ne znaje, ale dodôwô jesz dwie fòrmë jimies³owòwé niepôl±cy ë niekùrz±cy. Spòmôgô je té¿ propòzycëj± nôdpisów, jaczé bë sã mòg³ë pòjawic w banach Òddzelënk dlô niekùrz±cëch. Jô bë dejadë mili miô³ nôdpis Òddzél dlô niepôlinców.
Rzecz jak± wszëtcë ch³opi wk³ôdaj± do maszinczi, ¿ebë sã ògòlëc, nazéwô Zëchta gòlëtk± (S I 338). Trepczik pòdôwô le ne samò s³owò. Pòchôdô òno, to je jasné, òd czasnika gòlëc sã, ë ni ma w nym ni¿ódny filozofiji. Ne nôrzãdze, do jaczégò nã gòlëtkã wk³ôdô, dejadë, jaczé kòl Zëchtë je nazwóné haczka (S II 5), Trepczik nazéwô jinaczi - aparatã do gòleniô.
Czéj jesmë przë nëch ch³opsczich sprawach rzeknijmë so, jak je mò¿no rzekn±c na nôrzãdze do zapôlaniô cygarëtów. Rzecz jasnô mò¿e zapôlac sztrëchùlcama, ale chto nie chce, nen weznie miecëd³o (S III 154). Je¿lë naj pôlinc bar¿i lubi s³owa Trepczikòwé, na to samò rzeknie krzoska abò krzemiónka, bò tak nen pòdôwô.
Nadszed³ czas bë nadczin±c ò pôru s³owach spar³ãczonëch z nôrzãdama do lataniô. Zëchta notérëje neòzemantiznã gzyk na òkreslenié maszinë jak± mò¿e latac (S I 397), a neòlod¿iznã latawiskò na òkreslenié placu dze ne l±dëj± (S II 336). Trepczik dôwô, mëszlã, lepszé s³owò na òkreslenié maszinë: latawc, chòc ë kòl nëch pisze tratot, lecad³o. Je¿lë chòdzy ò latawiskò, to - jak czãsto sã tu zdôrzô - jegò s³owôrz znô té¿ to s³owò ë dodaje do niegò synonim latawiszcze. Ca³± nã òbrëmi± spar³ãczon± z latanim nazéwô Zëchta „latawstwò” (S II 336) a Trepczik do tegò dodôwô synonim: latawizna.
Òglowò rzecze „jachac autã na d³ëd¿ich widach”. Jak dejadë mówimë na to, co daje nen wid? Kòl Zëchtë stoji napisónô neòzemantizna lépiã (S II 335), Trepczik pòdôwô s³owò jinternacëjonalné a przë tim szlachùj±cé z pòlsczim: reflektór. Je¿lë chòdzy ò w³±czenié widu, téj pòs³u¿imë sã wedlë Zëchtë prztikã (S IV 208) abò widôczã (S VI 149), a wedle Trepczika gasnikã abò przekrãtnikã. To òstatné s³owò je jim òbù spólné.
Zëchta notérëje jesz jedne cekawé s³owò spar³ãczoné z tématik± elektriczn±. Je to mërgówka (S III 73) ë òznôczô abò mërgaj±cy, dërgaj±cy òbrôz w teleòbzérnikù abò soczewkã we fòtoaparace. Trepczik, co dzywné, pòdaje le s³owò soczewka na òznaczenié tegò partu fòtoaparatu.
Bãd±cë przë elektricznoscë chcemë le so pòwiedzec przë ti lë¿noscë, jak rzekn±c na negò znajôrza, co w nëch wszëtczich kablach robi. Zëchta nazéwô gò widnik (S VI 149), Trepczik znaj±cë ne s³owò, dodôwô znôu dosebné do pòlsczégò: elektrik.
Nie s± to wszëtczé s³owa, jaczé Zëchta òznôczô kwalifikatorama neòlod¿izna ë neòzemantizna. Prócz nych s± na przëmiôr: òglowò znónô rzeszónka (S IV 387) - notérowónô przez òbù leksëkògrafów - maszina do rzeszeniô zbò¿égò w lopczi; szëdrinc (S V 242) - té¿ òbù znóné, na òkreslenié nowòtnégò tunca; laséwc (S II 333) - znóny Trepczikòwi jakò partizana (‘wòjôrz biôtkùj±cy, òsoblëwò w lasach, procëm òkùpantowi’); pëtownik (S IV 62)- znôk zapëtaniô („?”), jaczi Trepczik té¿ nazéwô pëtnym znakã; ¿³obiórka (‘rzézbiôrka lëdowô’, S VI 305) - jak± Trepczik zastãpiwô s³owama ùbò¿szima zemanticzno: wërzinôrzã (wërzinôrk±), kùmôczã (kùmkôczk±), kùmkôrzã (kùmkôrk±), jaczé òznôczaj± blós rzézbiôrza. Zëchta znô s³owò bërczk jaczé je ju dôwno mést wëpiarté przez jinternacjonalnoznóné, zanotowóné przez Trepczika: autobùs. Dosebno je ze s³owã kò³owrót kòl Zëchtë, bò dzysô wszëtcë gôdaj± doch krócy: kò³o, na dwùkò³owi spòsób transpòrtu; abò mërgas (‘nen chto biegô’, S III 72) jaczé òsta³o zast±pioné przez Trepczika jinszima - prostszima, krótszima: bié¿k, bié¿ka, biegôcz, ¿gôcz, nëkôcz, jaczé s± l¿i rozmióné temù ¿e maj± w se nen der¿eñ s³owa biegac czë nëkac.
Òsta³o jesz pôrã jinszëch s³ów, jaczich ni ma placu tuwò drëkòwac ë przëbôcziwac (na przëmiôr ³apówka, jakô zdôrza sã òb miemieck± òkùpacëj±, ale chcemë le miec nôdzejã ju nigdë wicy). Pëtanié je jinszé: czë lëdze jich ù¿iwaj± czë nacygaj± le pòlsczé s³owa do kaszëbsczi fòneticzi - chòdzy przede wszëtczim ò s³owa spar³ãczoné z technik±, pòlitik± ë tak zwónym ¿ëcym terëczanym. Wikszosc Kaszëbów znaje s³owa spar³ãczoné ze swòj± prôc± ë jinszé tak zwóné codniowé s³owa, le czéj je nót pògadac ò technicë czë pòlitice - to ju nie kò¿den - òsoblëwò, je¿lë chòdzy ò m³od± generacëj±. Chcemë le pòkazac sami so, ¿e kaszëbizna je dosc bògatô ë sygô w ni s³ów, ¿ebë gadac ò wszëtczim: òd ògardka przez partë teleòbzérnika ja¿ do kònstitucëji.
|
|