Nazwy kaszubskich jaskińDate: 06.02.2004
Section: Językoznawstwo | Małgorzata Klinkosz filklin@univ.gda.pl
Z problematyki speleonimicznej, ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza
Speleologia jako nauka - później sposób aktywnego spędzania czasu - zwany też współcześnie popularnie mylnie grotołażeniem , czy taternictwem jaskiniowym (termin nieadekwatny do eksploracji jaskiń na Pomorzu) - zapoczątkowana jeszcze przed nasza erą, a na szerszą skalę w końcu XV w., w pełni rozwinęła się w epoce oświecenia. Już wtedy, wraz z momentem odkrywania coraz to innych obiektów, pojawiły się interesujące dla onomasty nazwy. Należy wspomnieć, iż znaczna większość jaskiń była znana od dawna miejscowej ludności i zwykle przez nią wykorzystywana, często jako refugium, stąd setki jaskiń zawierających materiał archeologiczny (trudno więc mówić o ich odkrywaniu). Nierzadko kontrowersyjnym problemem nazewniczym w tej dziedzinie jest użycie w nazwach komponowanych członu odapelatywnego rzeczownikowego: jaskinia, grota, pieczara, jama, dziura, dół, nora (ten ostatni pojawił się stosunkowo niedawno , po raz pierwszy zastosowany, nie licząc slangowych oznaczeń jaskini, ok. r. 1990, dół zaś nie jest równoważnikiem jaskini). Termin jaskinia – znany wśród języków zachodniosłowiańskich – nie jest do końca wyjaśniony . Wywodzi go Sławski od *ĕzva ‘jama, nora; rana’, podając zach. słow. dial. *ĕskyńi . W epoce stanisławowskiej pojawiło się w języku polskim obce pojęcie grota ‘pieczara, jaskinia’ , najmniej znane w Europie i przez kilkadziesiąt lat używane było sporadycznie. Upowszechniło się dopiero u schyłku XIX w. i nie było uznawane za równoważnik jaskini, bo stosowano je, także później, przede wszystkim na określenie komór, a nie samych jaskiń . Wyraz ten przechodził okres świetności w latach międzywojennych, jednak później częstość jego stosowania zaczęła spadać. Inne pochodzenie ma trzecia nazwa, o zasięgu ogólnosłowiańskim - pieczara. Wywodzi się ona od *pektь- oznaczającego ‘piec’, ‘ognisko domowe’. Obecnie pečina, peščera, pečera, peč, pec, pieczara używane są w różnych językach słowiańskich na oznaczenie obiektów jaskiniowych. Przykładem jest rumuńska peşteră oraz liczne nazwy z rdzeniem pec- i pest- na Węgrzech, wiązane są tam z pustkami podziemnymi. Na Węgrzech takie nazwy jaskiń (lub pochodzące od nazw jaskiń) zachowały się; jest ich jednak mało i mają metrykę średniowieczną, później nie powstawały. O innych terminach mówi J.Wiśniewski: „...nazwy pochodne od słowa dup... wyraz ten w języku prasłowiańskim miał oznaczać 'wydrążenie, wgłębienie' (i do dziś w Bułgarii jaskinia to bardzo często 'dupka'), a w staropolskim (przed 1500 r.) oznaczał po prostu dziurę w skale (jako skalna jaskinia m.in. jest notowany w 1471 r.), zaś pochodny od niego przymiotnik np. 'dupniasty' znaczył: 'wydrążony, pusty, próżny'. Podobne znaczenie wyraz 'dup' miał jeszcze w polszczyźnie XVI wieku i jako jaskinia występuje np. w Biblii wydanej w 1561 r., w tzw. Biblii Leopolity, a przymiotnik od niego 'dupny' to było 'zagłębienie w ziemi lub skale'” . Ponadto spotkamy też terminy: jama, dziura, piec, piwnica.
.
Wśród komponowanych nazw jaskiń Niżu Polskiego, a te występują najczęściej, przeważa człon odapelatywny grota, bywa jaskinia, w jednym przypadku nora, w jednym jama, natomiast pieczary nie spotykamy. Prawdopodobnie takie nazewnictwo ma, na Kaszubach, swoje źródło w szczególnym kulcie Maryi, co wyraża się również przez stawianie przydrożnych kapliczek w formie grot i umieszczanie w nich figurek Maryi. Może ma to jakieś afiliacje z niszą Jaskini Massabielle w Lourdes, znaną nam z objawień.
W niektórych środowiskach na Pomorzu, termin grota zwykło się używać na oznaczenie obiektów sztucznie stworzonych przez człowieka. Taką nazwę ma (nie występująca w podanym niżej materiale) Grota Szeptów, która znajduje się w Parku Oliwskim. Jest to obiekt sztucznie zbudowany w celach estetycznych, dziś zdewastowany. Terminem grota nazywa się więc na Kaszubach również wszelkie przydrożne kapliczki w kształcie groty i nawet małe amfiteatry.
Źródło, z którego zaczerpnięto materiał nie jest wolne od błędów i pominięć. Autorzy tej publikacji nie uwzględnili istnienia wielu nazw obiektów wśród okolicznej ludności, środowiska grotołazów, odkrywców, nie zaakceptowali też niektórych występujących w literaturze od wielu lat. Dali natomiast terminy nowe, które nawiązują do budowy jaskiń, np. Schronisko Owalne, Schron z Kolumnami, Schronisko Sztormowe. Nie uszanowali też praw przysługujących odkrywcom, którzy nazwali desygnaty według skojarzeń, jakie im podsunęła choćby sama natura. Dodali nazwy, które dołączyły do mian starych, funkcjonujących zarówno w literaturze, jak i przekazach ustnych wśród Kaszubów. Trzeba tu pokrótce wyjaśnić dwa terminy speleologiczne, które dzięki autorom wyżej wymienionej publikacji, pojawiły się w nazwach własnych i występują tam jako człon określany, tak, jak grota i jaskinia. Są to: schronisko i schron. Z punktu widzenia onomastycznego i turystycznego to miejsca, gdzie można się schronić, przebywać w czasie złej pogody. Obydwie nazwy oznaczają schroniska skalne, tzn. pustki skalne. Te niewielkie naturalne zagłębienia podskalne bywają nazywane schroniskami, ale praktycznie nie wskazują, czy dana pustka jest jeszcze schroniskiem, czy już jaskinią... Nie są jaskiniami próżnie skalne powstałe na skutek działalności człowieka, np. piwnice, kopalnie, tunele, sztolnie, studnie, choć mają wiele cech charakterystycznych dla jaskiń (nacieki, potoki podziemne, trudności techniczne itd.). Schron jest jednak mniej ciemny, bardziej otwarty na warunki zewnętrzne, mimo to genetycznie jest to jaskinia.
W literaturze pojawiają się też nazwy tych obiektów, zapisane małą literą, można powiedzieć – równe appelatiwom: dziura, jama, nora, wądół, jaskinia, grota i in. Nie wiadomo, kiedy uległy one toponimizacji. W przypadku jaskiń pomorskich, tak wczesne wzmianki mogą mieć znaczenie, np. dla uczonych badających okoliczności powstania jaskiń. W ten sposób można udostępnić znaleziony materiał także innym zajmującym się odmienną materią. W pracach onomastycznych, księgach metrykalnych ani w dawnych mapach katastralnych nie znalazłam ani jednej nazwy jaskini na Pomorzu. Poza tym materiałem korzystałam z licznych map i przewodników turystycznych z XX w., przede wszystkim z prac J. Szukalskiego, i informatorów oraz z rozmaitych archiwaliów (np. zbiorów pocztówek, wycinków prasowych, starych fotografii i podpisów pod nimi). Szczególnie pomocne okazały się materiały i konsultacje udzielone mi przez W.Wiśniewskiego, historyka i znawcę tematyki speleonimicznej.
Terminologia ta wzbudza liczne polemiki w środowisku grotołazów i speleologów.
Obiektem kontrowersyjnym pod tym względem jest Jaskinia w Mechowie. Wśród okolicznej ludności i w licznych źródłach drukowanych funkcjonuje właśnie taka nazwa. Istnieje też nazwa traktu turystycznego: Szlak Grot Mechowskich. Mimo iż autorzy Jaskiń Niżu Polskiego pokazują istnienie nazw historycznych w dokumentach, to nie szanując ich, „chrzczą” na nowo, nie zważając, iż owe obiekty miały już swoje nazwy. Zjawisko to jest dość powszechne.
Problemy nazewnicze dotyczą całego środowiska speleologicznego, m.in. numeracji podobnych lub położonych blisko siebie jaskiń. Liczebnik w nazwie formacji skalnych nie jest niczym nowym i dotyczy obiektów, które w przeszłości były jednym stanowiskiem, a podzielone zostały później w wyniku prac górniczych i wydobycia materiału skalnego. Taki proces ma miejsce na Pomorzu, np. Jaskinia Bajka I, Jaskinia Bajka II, Grota Mirachowska I, Grota Mirachowska II.
Pierwszą próbę uporządkowania chaosu nazewniczego podjęło Towarzystwo Tatrzańskie w 1903 r. Zezwolono tworzyć nazwy tylko „w duchu gwary (...) z dbałością o język i zakazem tworzenia nazw odosobowych”. Jak czas pokazał, do wytycznych nie zastosowano się w wielu przypadkach ani w Tatrach ani i na Pomorzu. Nie uchroniliśmy się od procesów nazewniczych dotyczących nadawania nazw nowo odkrytym obiektom geograficznym w zerwaniu z autochtoniczną tradycją. Współcześnie zapanowała moda na rozkwit fantazji, który to odzwierciedla się w nazwach z pełną licentia poetica dla odkrywców.
Pomorze nie należy do terenów obfitych w jaskinie. Różne były przyczyny nadawania nazw obiektom jaskiniowym. Jaskinie na Pomorzu nie miały nazw ludowych, funkcjonujących jako nomen proprium, pojawiały się tu nomina appellativa: dziura, jama, otwór w ziemi. Wystarczały one w zupełności okolicznej ludności na nazwanie tych desygnatów. Być może nazwy te powstały w momencie zapisania, zanotowania w publikacjach krajoznawczych, beletrystyce. Nazwa zaczynała pojawiać się dzięki temu, że zaistniała w druku. Zapis historyczny, potwierdzony w źródłach, jest najważniejszym kryterium, według którego ustala nazwy Komisja Ustalania Nazw Miejscowych i Obiektów Fizjograficznych. Dopiero wtedy, gdy nie ma zapisów źródłowych kieruje się nazwami funkcjonującymi w przekazie ustnym.
Podstawa źródłowa nazewnictwa jaskiń pomorskich, jest historycznie dość uboga. Po pierwsze wzmianki mamy z 1818 r. , a publikacje z 1829 r., o czym informuje Conwentz 1910 (zob.). Mowa tu Jaskini w Mechowej. Drugim ważnym źródłem jest P. Paschke 1917, który publikuje informacje o Jaskini w Połchowie. Inne obiekty doczekały się wzmiankowania w literaturze, interesującego onomastę, już po II wojnie światowej.
W materiale występują trzy mikrotoponimy jaskiniowe (na oznaczenie jednego z desygnatów dwa mikrotoponimy speleonimiczne). W materiale brak jednego speleonimu Groty Szeptów, gdyż, jak wspomniałam, jest to jedyny obiekt sztuczny, choć nosi miano podobne do obiektów naturalnych.
Borsucza Nora - Gądecz, gm. Dobrcz, Wysoczyzna Świecka (JNP); od nazw zwierzęcia zamieszkującego obiekt borsuk ‘ssak z rodziny łasicowatych’.
Grota – (ZK) (zob.) Jaskinia w Połchowie.
Grota Marysieńki – pot. nazwa na obiekty jaskiniowe umieszczone w klifie w Redłowie (Kos). W dawnych Kolibkach (obszar dzisiejszej Gdyni) stał niegdyś dwór Sobieskich o takiej nazwie, którą, jak potwierdzają informatorzy (Katz, Kuptz), przeniesiono ze znajdujących się w pobliżu grot na rezydencję noszacą imię żony Jana III Sobieskiego.
Grota Mechowska – gm. Puck, Wysoczyzna Żarnowiecka, n.m. Mechowa, Mechauer Höhle 1910: 203-204, 431-432 1910 (Conwentz za: JNP), Grota w Mechowej (Urbański za: JNP) 1931, Groty Mechowskie lub Grota Mechowska - nazwy potoczne używane obecnie, także w popularnej literaturze turystycznej) (Kuptz). Przydrożne drogowskazy informują o kierunku trasy: Szlak Grot Mechowskich.
Grota Mirachowska I –nazwana przez speleologów Schronem z Kolumnami (zob.) położenie: Mirachowo, gmina Kartuzy, Pojezierze Kaszubskie, Kaszubski Park Krajobrazowy. (SI Epemenides).
Grota Mirachowska II – nazwana przez speleologów Schroniskiem Owalnym (zob.) Mirachowo, gm. Kartuzy, Pojezierze Kaszubskie, Kaszubski Park Krajobrazowy (SI Epemenides).
Grota w Mechowej – 1931 (Urbański za JNP); (zob.) Grota Mechowska.
Groty Mechowskie – (Kuptz); (zob.) Grota Mechowska.
Groty Mirachowskie - nazwa funkcjonuje potocznie w okolicy (Kuptz), (Bed)
Jaskinia Bajka I – Gądecz, gm. Dobrcz, Wysoczyzna Świecka, (JNP), od ap. bajka.
Jaskinia Bajka II – Gądecz, gm. Dobrcz, Wysoczyzna Świecka, (JNP); por. wyżej.
Jaskinia Goryla - Gdynia – Redłowo – klifowy brzeg morski. Jako pierwsza pojawiła się nazwa Lwia Jama, która funkcjonuje na starych pocztówkach (RA). Dla speleologii poznana w pierwszej połowie lat 80. Z tą jaskinią należy wiązać serie opowieści z lat 60 o niejakim Gorylu, który obrał sobie jakąś jaskinię w pobliżu granicy Gdyni i Sopotu na siedzibę, by do niej zwabiać kobiety (JNP). Jaskinia Śpiącego Szweda (JNP). Jej robocza nazwa funkcjonująca przed skartowaniem to Jaskinia w Redłowie.
Jaskinia Śpiącego Szweda –Gdynia – Orłowo – klifowy brzeg morski. Jaskinia prawdopodobnie znana od dawna. Dla speleologii poznana pod koniec lat 80 dzięki Sopockiemu Klubowi Taternictwa Jaskiniowego. W przekazach ustnych wymieniana pod roboczą nazwą Jaskinia w Orłowie (SI Epemenides).
Jaskinia w Kępie Redłowskiej - Jaskinia była znana i odwiedzana od dawna, o czym świadczyły śmieci i butelki zalegające wewnątrz. JNP
Jaskinia w Mechowie - Jaskinia w Mechowej koło Pucka (Kowalski), 1954: 159-163 – Jaskinia w Mechowie (Szukalski,), 1961: 100-102.
Jaskinia w Orłowie - Jaskinia Śpiącego Szweda JNP
Jaskinia w Połchowie- gm. Puck, Wysoczyzna Żarnowiecka; Polchauer Grotte Paschke 1918 za JNP, Klein Schlatauer Grotte Paschke 1918 za JNP,
Jaskinia w Redłowie - Jaskinia Goryla JNP.
Klein Schlatauer Grotte – Paschke 1918 za JNP; grunty, na których usytuowane jest schronisko, należały do miejscowości Klein Schlatau (dziś Sławutówko).
Korona – twardy naciek kalcytowy w Grotach Mechowskich; nazwa powstała od kształtu obiektu.
Krwawiące Serce – twardy naciek kalcytowy w Grotach Mechowskich.
Lwia Jama - aluzja do dzikiego zwierza prawdopodobnie zamieszkującego niegdyś jaskinię, Jaskinia Goryla.
Mechauer Höhle - Kleefeld 1829, (Conwentz za: JNP) Grota Mechowska. Okap stanowiący strop zewnętrznej części schroniska od strony stoku opiera się na kilku kolumnach, między którymi przez dwie wąskie szczeliny można się przedostać w głąb, do niewielkich pustek. Grota Mirachowska I. Pierwszy opisał ją Paschke w 1917 r. (Kowalski 1954), Jaskinia w Połchowie koło Pucka - Kowalski 1954, 26.08.1937 r., „Ilustrowany Kurier Polski”, 1.10.1948 r., „Dziennik Bałtycki”, dodatek „Rejsy”, 24.10.1948 r., Pomerania, nr 9, 1994.
Polchauer Grotte – Paschke 1918 za JNP, Jaskinia w Połchowie
Schron z Kolumnami – JNP Schronisko znajduje się w charakterystycznej skałce – ambonie - z wystającym okapem, podpartym na końcu skośnie stojącą kolumną.
Schronisko Kubusiowa Jama – Dolina Raduni, Żukowo, woj., pomorskie. Odsłonięcie wychodni skalnej nastąpiło zapewne w wyniku wydobycia żwiru na potrzeby budowy mostu. Odkryta w 1989 r. przez Jacka Stachnika – mieszkańca Żukowa, skartowana przez Dariusza Bartoszewskiego. W skalnym ostańcu znajduje się wąska nyża, przez którą nie przeciśnie się osoba dorosła. Do jej wnętrza wszedł pięcioletni grotołaz Jakub Kuptz – stąd nazwa (SI Mea)
Schronisko Owalne – JNP Grota Mirachowska II. Za niewielkim otworem o nieregularnym kształcie, krótki korytarzyk doprowadza do niskiej owalnej salki.
Schronisko Sztormowe – zob. Jaskinia Śpiącego Szweda.
Schronisko w Połchowie – (JNP)zob. Jaskinia w Połchowie.
Schronisko na terenie dawnej żwirowni w rezerwacie "Lubygość". Otwór zlokalizowany kilkanaście metrów od Schronu z Kolumnami. Autorzy JNP klasyfikują te obiekty jako dwa, w pojęciu mieszkańców istnieje jedna grota i takaż nazwa.
Serce – (zob.) Krwawiące Serce.
Charakterystyka semantyczna speleonimów
Ze względu na odrębny charakter nazw jaskiniowych zdecydowałam się na ich szczegółowy podział, wykorzystując do tego dwie klasyfikacje toponimiczne . Wszystkie obiekty łączy charakterystyczna cecha: ograniczona, zamknięta przestrzeń.
A.Pochodzące od nazw własnych:
1) od imion: Schronisko Kubusiowa Jama, Grota Marysieńki;
2) od przezwisk: Jaskinia Goryla, Jaskinia Śpiącego Szweda;
3) od nazw geograficznych: Grota Mechowska, Grota Mirachowska I, Grota Mirachowska II, Grota w Mechowej, Groty Mechowskie, Groty Mirachowskie, Jaskinia w Kępie Redłowskiej, Jaskinia w Mechowej/Mechowie, Jaskinia w Orłowie, Jaskinia w Połchowie, Jaskinia w Redłowie, Klein Schlatauer Grotte, Mechauer Höhle, Polchauer Grotte, Schronisko w Połchowie;
B. Pochodzące od nazw pospolitych:
1) od nazw zwierząt: Borsucza Nora, Lwia Jama;
2) charakteryzujące sam obiekt: Schronisko Owalne, Schronisko Sztormowe, Schron z Kolumnami, Serce, Krwawiące Serce, Grota, Korona;
3) nastrojowe: Jaskinia Bajka I, Jaskinia Bajka II;
Nazwy odapelatywne maja różne pochodzenie. Najliczniejsze opisują cechy obiektu.
Typy strukturalne speleonimów:
A. Jednoczłonowe prymarne:
1) rzeczowniki w mianowniku l.p.: Grota, Korona, Serce;
B. Komponowane:
1) zestawienia słowotwórcze:
a) rzeczownik speleonimiczny + rzeczownik(+ ewentualnie numer): Grota Marysieńki, Jaskinia Bajka I, Jaskinia Bajka II , Jaskinia Goryla;
b) rzeczownik speleonimiczny + przymiotnik określający (+ ew.nr): Grota Mechowska, Grota Mirachowska I, Grota Mirachowska II, Groty Mechowskie, Groty Mirachowskie, Schronisko Owalne, Schronisko Sztormowe;
c) przymiotnik + rzeczownik: Krwawiące Serce, Borsucza Nora, Lwia Jama;
d) grupy syntaktyczne (wyrażenia przyimkowe): Grota w Mechowej, Jaskinia w Kępie Redłowskiej, Jaskinia w Mechowej/Mechowie, Jaskinia w Orłowie, Jaskinia w Połchowie, Jaskinia w Redłowie, Schronisko w Połchowie, Schron z Kolumnami;
e) rzeczownik+ imiesłów + rzeczownik: Jaskinia Śpiącego Szweda;
f) rzeczownik+ przymiotnik + rzeczownik: Schronisko Kubusiowa Jama;
2) nazwy niemieckie: Klein Schlatauer Grotte, Mechauer Höhle, Polchauer Grotte.
Brak nazw sekundarnych w powyższej klasyfikacji można wytłumaczyć płynną granicą pomiędzy nazwą własną a pospolitą w pomorskich speleonimach. Nazwy jaskiń na Pomorzu, w przeciwieństwie do wielu innych toponimów, są stosunkowo nowe. Tylko nieliczne z nich są nazwami ludowymi. Większość nadawana była przez odkrywców jaskiń. Lud pomorski nie miał potrzeby nazywania jaskiń na swoim terenie. Było ich zbyt mało, by istniała konieczność dodatkowej identyfikacji mającej różnicować obiekty. W ten sposób powstały miana: Jakinia w Połchowie, Groty Mirachowskie, Jaskinia w Mechowie, które to wskazują na położenie obiektu w danej miejscowości . Wcześniej mówiono o nich jama, nora, dziura, tu gw. d’ura , wiązano z nimi opowieści o ukrytych skarbach, zbójnikach, tajemnych przejściach i dzikiej zwierzynie. Znaczna część tych nazw powstała w momencie ich zanotowania, we wspomnieniach, pamiętnikach, przewodnikach turystycznych.
SKRÓTY
Bart, Katz, Kuptz - informatorzy:
Bed. - Bolduan T., Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 1997.
JNP - J. Urban, J. Baryła i S. Zagórski, Jaskinie Niżu Polskiego, Warszawa 2001.
Kos - B. Koselnik, Przewodnik po Gdyni, Wybrzeżu i Szwajcarii Kaszubskiej, Gdynia 1933.
Kowalski - Kowalski K., Jaskinie Polski, t. III, Warszawa 1956.
RA - Zbiór widokówek w prywatnym archiwum Reglińskiego R.A. (Orłowo 1928).
SI Mea - Strona internetowa HKG "Meander"(obecnie dostęp do niej czasowo wstrzymany).
SI Epemenides - Strona internetowa Sopockiego Klubu Taternictwa Jaskiniowego: http://panda.bg.univ.gda.pl/~dbart/index1.html.
Szukalski- Szukalski J., Jaskinie na Kaszubach, „Pomerania” 9/1994.
ZK - mapa turystyczna Ziemia Kaszubska 1995.
BIBLIOGRAFIA
1. T. Płatonowicz: "Rezerwat Przyrody Lubygość" - WKP, Gdańsk 1998.
2. Wywiad z K. Jankowskim, stażystą leśniczówki LP w Mirachowie
3. Wiśniewski J., Słownik polskich nazw miejscowych z punktu widzenia historyka, w: „Onomastica” 27, 1982, s. 145 – 155.
|
|