Nazwiska i przydomki szlachty pomorskiej

Date:  12.02.2004
Section: Językoznawstwo
Małgorzata Klinkosz,
Przydomki szlachty pomorskiej


Przydomki szlacheckie są źródłem zainteresowania antroponomastów, historyków, heraldyków i ludzi poszukujących własnych korzeni. W dzisiejszych czasach coraz trudniej uchwycić, czy człowiek noszący podwójne nazwisko jest nobilitowany, czy uległ panującej modzie na dwuczłonowe, a nawet trójczłonowe nazwiska. Zdarza się, że całkiem przypadkowo, najczęściej w wyniku zawarcia związku małżeńskiego, dochodzi do utworzenia antroponimu złożonego z dwóch części, pozornie szlacheckiego, o strukturze: przydomek + nazwisko na – ski. Taką formację nazewniczą dodatkowo potwierdzają niektóre źródła jako nobilitarną, choć nosiciele tego nazwiska nie mają szlacheckiego pochodzenia. Trzeba wnikliwych indywidualnych badań historycznych i genealogicznych rodu, by je ustalić.

Przydomek, jako trzeci po imieniu i nazwisku antroponimiczny człon nazewniczy, posiada znamiona trwałości i dziedziczności. Określa pewną linię genealogiczną rodziny i identyfikuje ją, odróżniając jedną gałąź rodziny od innej i bywa przekazywany w tradycji ustnej z pokolenia na pokolenie. Prócz tej funkcji wyróżnia lub zrównuje pod względem społeczno – zwyczajowo – kulturalnym z innymi rodzinami.

Nie wszyscy nosiciele pomorskich przydomków szlacheckich mieszkają na Pomorzu. Pomorskie nazwiska w połączeniu z przydomkiem występują bardzo często poza Pomorzem, co wskazuje na migrację pomorskiej szlachty. Podaję tu przykładowo oderwany przydomek jako funkcjonujące obecnie nazwisko i potwierdzenie istnienia formacji: przydomek + nazwisko w SNWPU:

Jarosz 20964, Wa: 1383, By;243, El: 194, Gd: 383, Sł:163, Jarosz – Jarszewski 7, Wa:7, Pioch 798, By:11, Gd:403, Sł: 113, Pioch – Sławomirski 5, Po:5, Rybka 5628, By:248, El:103, Gd:150, Sł:46, Wa: 399, Rybka - Zabawski 11, NS:11, Wolfram 330, By:31, El:6, Gd:2, Wa:71, Wolfram- Jaroszyński 14, Wa:14.

Niełatwo jest zauważyć moment, w którym indywidualna przydawka, przydomek przechodzi w nazwisko. Trzeba szczególnie obfitej podstawy źródłowej, by zaobserwować, czy określenie przechodzi dziedzicznie z ojca na syna i wtedy możemy powiedzieć, że to nazwisko. Dziś przydomek jest integralną częścią nazwiska w pojęciu ich nosicieli.

Wiele pomorskich rodzin szlacheckich powraca do używania przydomków. Typowo pomorskie historycznie i obecnie notowane przede wszystkim (lub wyłącznie) na Pomorzu Gdańskim są (w formacji: przydomek + nazwisko):

Aubrecht, Bach, Bastian, Bronk, Chamier (Kanimir), Cieszyca, Depka, Grabla, Gruchała, Gruszka, Grebeń (Grzybno), Halk, Hein, Jakusz, Janta, Jutrzenka, Kłopotek, Kujach, Malek, Malotka, Mondry, Mrozek, Nadolny, Nawoz, Newlin, Pich, Wnuk, Pupka, Szada, Styp, Uklej, Wantoch, Wika – 33 przypadki.

Zanik przydomków szlacheckich był efektem rozmaitych czynników zewnętrznych. Jednym z nich była szczególna popularność sufiksu – ski już w XVII w. W drugiej połowie tego wieku formant – ski tworzył wszelkie nazwiska niezależnie od tego, czy ich nosiciele należeli do szlachty, czy nie. W XIX w. nikną nazwiska chłopskie Karczmarz, Garncarz , a tworzone są nazwiska Karczmarscy, Garncarscy. Podejrzewam, że właśnie w tym okresie powstały liczne nazwiska typu: Żaba – Żabiński, Jeż – Jeżewski, Kosz – Koszewska, Kot Kotecki, Pasek – Paszkowski, Pluta – Plutowski, Szpak – Szpakowska, Wilk – Wilczyński, Witek – Witkowski i in., które zarówno w pierwszym, jak i drugim członie zawierają ten sam leksem, w tym ostatni zmodyfikowany właśnie poprzez dodanie sufiksu – ski i jego pochodnych.

W polskim systemie nazwiskowym nie istnieje obecnie opozycja nazwisko szlacheckie: nazwisko nieszlacheckie. O szlacheckim pochodzeniu mówi dziś przydomek lub wyznacznik szlacheckości, np. von, de. To określenie w niektórych formacjach zanikło (uległo elipsie), w innych natomiast zostało zachowane. Dzisiaj nazwisk takich jest sporo w całej Polsce, jednak w połączeniu z pomorskimi przydomkami stosunkowo niewiele (6): De Grabla – Mściszewski, Jakusz de Gostomski, Newlin de Łukowicz, De Prus Niewiadomska, De Sas Stupnicki, Wolf de Ruttie. W tych antroponimach przyimek zajmuje dwie pozycje, pojawiając się przed całą formacją, albo rozbijając jej człony.

Przyimek wskazujący na pochodzenie danej osoby występuje tylko w jednym języku: francuskim (zabrakło tu produktywnych jeszcze w XV w. polskiego z i niemieckiego von).

Podkreślenie szlacheckości daje się zauważyć w nazwach na nagrobkach cmentarnych. Nie oficjalnie za życia, ale po śmierci - to pozostałość dawnego systemu, gdyż w okresie międzywojennym i w czasach „równości społecznej” o szlacheckości mówić nie wypadało, chyba że w prywatnej rozmowie, wśród swoich. Za życia więc dyskrecja nobilitarna była wskazana, po śmierci natomiast przestaje działać. Rodzina nieboszczyka na klepsydrze i na nagrobkach nie waha się zaznaczyć szlacheckości w postaci przydomka lub obcego wyznacznika szlacheckości. Ten dodatkowy określnik odmiejscowy de wyróżnia nosicieli np. tego samego nazwiska wskazując na pochodzenie rodowe.

Jedną z przyczyn zaniku przydomków i w ogóle formacji dwu- i trójczłonowych były ograniczenia prawne w początkach XX w. Konstytucja z 1921 r. wprowadziła zakaz używania przydomków szlacheckich i w wyniku tego posunięcia z dwuczłonowego antroponimu o formacji: przydomek – nazwisko pozostały jednoczłonowe : albo przydomek, np. Bas, Bandzmer, Białk, albo nazwisko, np. Biechowski , Borzestowski, Borzyszkowski .

Współcześnie obywatele Pomorza wracają do przydomków. Zauważa się ten proces nie tylko na kartach SNWPU, ale i w nie notowanych obecnie przypadkach. Przykładem niech będzie pojawienie się nowego przydomka w Kościerzynie. Obywatel Gostkowski wrócił do przydomka York stawiając go tradycyjnie przed nazwiskiem, z czego powstało: York – Gostkowski, w aktach zapisany jako: Józef York von Gostkowski h. Drzewica. Daje się tu zauważyć podwójny wykładnik szlacheckości: przydomek i obcy człon nobilitujący von z zaznaczeniem herbu.

Powracanie do przydomków i szczególna ich popularność sprawia, że przydomek jako jeden z elementów systemu antroponimicznego przeżywa dziś swój renesans, raczej pełniąc funkcję wyróżniającą pod względem społeczno - kulturalnym. Interesujący jest też proces występowania w jednym nazwisku różnych przydomków.

Obecnie w niektórych rodzinach można zauważyć występowanie przydomka, który wcześniej w nich nie był notowany przez E. Brezę (16 przypadków):

Biechowscy – Bartosz, Bojarscy – Sas, Borkowscy – Dunin, Brzezińscy – Dunin, Jasieńscy – Kunc, Jeżowscy – Jeż, Kostkowie – Dąbrowa, Łęgowscy – Król, Łukowiczowie – Newlin, Pawłowscy – Korwin, Sikorscy – Jakusz, Kozak, Studzińscy – Belino, Wierzbowscy – Stosz, Wiśniewscy – Prus, Zajączkowscy – Prus, Żabińscy – Żaba.

W badaniach nad przydomkami pojawiają się problemy natury społecznej: podwójne nazwiska, w których członem pierwszym bądź drugim jest dawny przydomek. Zmusza to do poszukiwań w źródłach potwierdzeń obcowania danego przydomka w nazwisku i odwrotnie: nazwiska w przydomku.

Istnieje możliwość przypadkowej zbieżności nazwisk i przydomków, która nie świadczy bynajmniej o szlachectwie, np. w wyniku zawarcia aktu małżeństwa. W razie małżeństwa kobieta, najczęściej i zgodnie z tradycją, przyjmuje nazwisko męża, choć nie zmusza jej do tego obecnie polski kodeks rodzinny. Może bowiem zachować dotychczasowe nazwisko, względnie może do swojego nazwiska dopisać nazwisko męża. Również mąż może przyjąć nazwisko żony. Prawo nie normuje wyraźnie kolejności członów w nazwach połączonych, choć zwyczajowo nazwisko męża jest po nazwisku panieńskim żony. Takich nazwisk dziś sporo z prawidłowym bądź zakłóconym szykiem, np.: Marek – Młot 3, Ta:3, Wit - Wilk 5, Wa:5, Witt – Wilk 3, Wa:3, Ray – Ciemięga 5, By:5.

Z każdym rokiem przybywa nam nazwisk poprzedzonych przydomkiem. Obecnie pomorskie przydomki występujące w formacji: przydomek pomorski + nazwisko są kontynuowane przez obywateli Polski i potwierdzone źródłowo przez K. Rymuta w SNWPU w 112 przypadkach. Jest to materiał nazewniczy zebrany do roku 1990. Dziś powraca się do przydomków jako do wyróżniającego (wśród innych rodów) lub integrującego (łączące ród) członu nazewniczego. Takich nazw jest coraz więcej. To efekt panującej mody na nazwiska podwójne, poszukiwanie własnych korzeni i indywidualnych zamierzeń niektórych rodzin.
This article comes from Nasze Kaszuby
http://naszekaszuby.pl

The URL for this article is:
http://naszekaszuby.pl/modules/artykuly/article.php?articleid=99

Copyright (c) 2024 by Nasze Kaszuby