Stojgniew napisał:
„Te wszystkie źródła wyraźnie więc dowodzą, że już od połowy XV wieku Pomorze, także Wschodnie, utożsamiano czasami z Kaszubami (…).”

Generalnie można się z tym zgodzić. Jednakże nie odrzucałbym tak jednoznacznie wcześniejszych wzmianek, np. tej z Translacji św. Barbary.


Stojgniew napisał:
„Do XIV wiecznej Translacji Św Barbary nie przywiązywałbym zbyt wielkiej wagi bo cały opis Piotra z Dusburga ma charakter legendy. Pisze o poganach zwanych Kaszubami, którzy mieszkając z dala od osiedli mieli plądrować ziemię gdańską. Nie jest to więc opis odnoszący się bezposrednio do rzeczywistości czy do stosunków społecznych XIV wiecznego Pomorza, na ktorym skąd inąd te same źródła krzyżackie odnotowywują "Polaków" aż po rzekę Łebę.”


Sprawa Translacji jest nieco bardziej skomplikowana. Powstała zapewne (przynajmniej ten fragment, w którym jest mowa o Kaszubach) w połowie XIV w., choć opisuje wydarzenia o wiek wcześniejsze (czasy Świętopełka). Dzieli się na dwie części: pierwsza opisuje przybycie relikwii na Pomorze, druga – dzieje relikwii w trakcie walk Krzyżaków z Świętopełkiem Wielkim. Zdaniem badaczy tego utworu, w tej pierwszej części (Qualiter caput beatae Barbarae processu temporis in Pomeraniam pervenit) można wyróznić trzy warianty (nieco różniące się) podania o przybyciu głowy św. Barbary na Pomorze. Niektórzy historycy wykazują, że dwa pierwsze warianty gloryfikują dynastię pomorską, a trzeci powstał prawdopodobnie „później niż pozostałe, ale w środowisku, które było obce i niechętne autochtonom – Pomorzanom; stąd skłonność do podkreślania ich pogańskich obyczajów.” (zob. J. Dworzaczkowa, Podanie o głowie św. Barbary w dziejopisarstwie pomorskim, [w:] Studia historica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, red. A. Gieysztor, Warszawa 1958, s. 162). A właśnie w tym trzecim wariancie jest mowa o pogańskich Kaszubach. Jolanta Dworzaczkowa przypuszcza, że wariant ten powstał w połowie XIV w. W Translatio jest bowiem mowa o sporze w kwestii zależności biskupstwa kamieńskiego, który to – zdaniem uczonej – mogł w tym czasie „budzić szczególne zainteresowanie na Pomorzu” (tamże). Dworzaczkowa dodaje, że w 1343 r. w Gdańsku toczył się – przed legatem papieskim – spór między biskupem kamieńskim a arcybiskupem gnieźnieńskim. Zdaniem J. Dworzaczkowej prawdopodobnie w tym okresie doszło do przekształcenia podania o głowie św. Barbary w taki sposób, „by mogło służyć dla uzasadnienia aspiracji biskupa kamieńskiego.” (tamże, s. 163)

Pamiętając o tym wszystkim, łatwiej nam będzie zrozumieć zwrot o Kaszubach jako poganach, tym bardziej, że nawet sam Świętopełk w źródłach krzyżackich jest określany niemal jako poganin („filius dyaboli” to jedno z określeń Piotra z Dusburga). Należy zwrócić uwagę również na okoliczność, że jest tam mowa o braniu rozbitka w niewolę. Zwyczaj ten był praktykowany w czasach pogańskich (i również później) przez ludy słowiańskie (zresztą nie tylko przez nie) mieszkające nad Bałtykiem. Przywłaszczano więc sobie to wszystko, co morze wyrzuciło na brzeg. Dopiero Świętopełk Wielki wydał dokument, na mocy którego – za odpowiednią opłatą – zwalniał wszystkie statki chrześcijańskie od prawa łupu, stwierdzając jednocześnie, że w ten sposób „łamie statuta przodków i udziela wolności do tej pory niesłychanej”. Być może autor (zapewne krzyżacki) Translatio (mówiąc ściślej – tego fragmentu Translatio) wykorzystał to, żeby jeszcze w gorszym świetle przedstawić mieszkańców Pomorza i ich władcę. W tym kontekście warto przeczytać pracę Janusza Turpindy (Ideologia krucjatowa w kronice Piotra z Dusburga, Gdańsk 1999), zwłaszcza rozdział 4 (Obraz pogańskich i chrześcijańskich przeciwników Zakonu, s. 138-157). Nie można wykluczyć i tego, że nadal zdarzały się wypadki brania w niewolę rozbitków. W każdym razie ten proceder musiał się długo w świadomości ludzkiej zachować, skoro jeszcze w drugiej połowie XVI w. Stefan Batory pisał (do Lubeki):

„Ani my, ani nasi poprzednicy nie inaczej uważaliśmy rozbitków, jak za ludzi, którzy w nieszczęściu większe do naszej opieki mają prawo. Towary nieprzyjacielskich rozbitków kazaliśmy im powrócić, a LUDZI WOLNO PUŚCIĆ KAZALIŚMY [podkr. moje – D.Sz.], bo sądzimy, że w rozbiciu nie byli nam nieprzyjaznymi, ani też szkodliwymi być nie mogli".

Zapewne w oczach Krzyżaków branie w niewolę rozbitków uchodziło za barbarbrzyński, pogański obyczaj. Należy pamiętać, że Kościół już od kilku wieków zwalczał ten zwyczaj. Na temat prawa brzegowego zob. pracę Stanisława Matysika (stamtąd pochodzi też powyższy cytat): - http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26280&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=


Co do określenia Kaszubów jako pogan, to można też rozumieć to sformułowanie niemal dosłownie. Musimy pamiętać, że sieć parafialna nie była wówczas zbyt rozbudowana, więc kontakt z kościołem był sporadyczny. Część mieszkańców Pomorza to wówczas zapewne tylko nominalni chrześcijanie. Tutaj przypomina mi się tekst usłyszany wiele lat temu od pewnego przewodnika tatrzańskiego. Opowiadał uczestnikom kursu jak to swego czasu wprawił w zdumienie jakąś grupę turystów, mówiąc im, że do połowy XIX w. mieszkańcy Zakopanego byli właściwie poganami.

Zamykając wątek Translacji warto wspomnieć jeszcze o dwóch źródłach, tym razem dopiero dwudziestowiecznych, ale za to kaszubskich. W pamięci Kaszubów zachowało się bowiem wspomnienie o tych wydarzeniach. Lorentz zanotował podanie jednego z mieszkańców Żarnowca („Mitteilungen des Vereins für kaschubische Volkskunde”, Bd I(1910), s. 71) – zob.: http://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=2041&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=
J. Dworzaczkowa przypuszcza, że jest „rzeczą wysoce nieprawdopodobną, aby podanie o głowie św. Barbary zachowało się od wieku XIV do XX jedynie za pośrednictwem tradycji ustnej, w formie tak czystej, bez miany głównych motywów”, w związku z tym uważa, że ukształtowało się ono pod wpływem „utworów literackich, bardzo często kościelnych” (np. za pośrednictwem kazań). Inne podanie zostało odnotowane w latach 30. – zob. B. Stelmachowska, Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933, s. 198 -
(http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/doccontent?id=8871&from=FBC)

Warto też przeczytać:
J. Samp, Z woli morza. Bałtyckie mitopeje, Gdańsk 1987, s. 14-20, 116-121. Prof. Samp podaje tam (jeśli chodzi o wątek św. Barbary) m.in. odniesienia do literatury pięknej.

J. Samp, Najnowsza korekta do dziejów głowy świętej Barbary, „Pomerania”, R. 1989, nr 6, s. 20-24 – zob. http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/doccontent?id=2884

Na zakończenie jeszcze jedna sprawa. Chciałbym zwrócić uwagę na to, że – wbrew temu, co twierdzi Stojgniew – Translacja nie jest dziełem Piotra z Dusburga. Translacja opiera się tylko w niektórych fragmentach na kronice Piotra, wykazuje z nią pewne zbieżności. O kronice – zob. M. Pollakówna, Kronika Piotra z Dusburga, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968 (rozdz. V jest poświęcony Translatio – s. 68-83), J. Wenta, Kronika Piotra z Dusburga. Szkic Źródłoznawczy, Toruń 2003 (o Translatio s. 50-57). Warto też przeczytać obszerne wstępy do wydania tej kroniki w Nowej Serii MPH (t. 13, Kraków 2007) oraz polskich tłumaczeń, przygotowanych przez S. Wyszomirskiego i J. Wentę (Toruń 2004 i 2005). Jest jeszcze jedna praca prof. J. Wenty (Z dziejów Liturgii w zakonie krzyżackim: historia i translatio św. Barbary, [in:] Memoriae amici et magistri. Studia historyczne poświęcone pamięci prof. Wacława Korty, Wrocław 2001, s. 205-210), ale nie wiem co dokładnie zawiera, gdyż jej nie czytałem. Oczywiście, przedstawiona tutaj bibliografia jest siłą rzeczy niepełna.

----------------
Dariusz Szymikowski