Chciałbym już naprawdę zakończyć ten ciekawy wątek z mojej strony. Szanowną redakcję proszę o zamknięcie mojego konta. Zastanawiałem się czy nie zacząć nowego wątku na innym forum, ale ponieważ cała dyskusja zaczęła i toczyła się tutaj, to i tu wypada ją zakończyć. Chciałbym podzielić się informacjami które ostatnio zdobyłem w oparciu o prace Łosińskiego i Wilke.






Wiekszość zdań historyków oraz argumentów historycznych streściłem już chyba w dwóch ostatnich postach, wypada dodać jeszcze dwie kluczowe prace z archeologii i wzbogacić wątek o krótka listę bibliografii oraz garść materiałów z podsumowaniem. Kończąc moje rozważania, koniecznie dla problemu Krajny trzeba się zapoznać z pracami z dziedziny archeologii, zwłaszcza specjalistycznymi pracami Łegi i Wilke, jedynymi właściwie którzy obszerniej poruszają temat Krajny:

- Łęga, Kultura Pomorza
- Łosiński, Osadnictwo Plemienne Pomorza
- Wilke, Wczesnośredniowieczne Grody między Gwdą a Brdą (1998), w „Fruchmittelalterlicher Burgenbau In Mittel- und Osteuropa”.

Te trzy publikacje to absolutna koniecznośc, a przy okazji warto wyrobić sobie pojęcie o tle historyczym problemu rubieży międzyplemiennych, tu niezbędny będzie:

- Łowmiański, Początki Polski, tom 3
- Labuda, Historia Pomorza tom 1
- Labuda, Pierwsze Panstwo Polski
- Mielczarski, Historia Pomorza Nadwiślańskiego
- Ślaski, Granica wielkopolsko-pomorska w okresie wczesnego feudalizmu, Przegląd Zachodni, R. 10, z. 1/2, ss. 91-107.
- Leciejewicz, Slowianie Zachodni
- Leciejewicz, Ujście we Wczesnym Średniowieczu
- Szafran Przemysław. Przebieg granicy plemiennej pomorsko-wielkopolskiej między Brdą, a Gwdą
- Maleczyński, Bolesław III Krzywousty
- Wachowski, Słowiańszczyzna Zachodnia


LECH LECIEJEWICZ


W 1961 roku Leciejewicz pisał tak:


[quo te] Badania nie pozwalają na razie stwierdziec [pisane w 1961!] czy reprezentowany yl tu element pomrosli czy polanski. Materiał zabytkowy jest zbyt szczupły, żeby wypowiadać bardziej autorytatywne sądy w oparciu o źródła archeologiczne. Można tylko na podstawie innych danych przypuszczać, że osadnictwo miejscowe było od początku silniej związane z z Wielkopolską niż z Pomorzem.[/quo te]

Oraz

[quo te]
Mimo że zdawałoby się, iż peryferycznie położone w stosunku do głównych centrów osadniczych Wielkopolski i Pomorza osadnictwo nad bagnistą, otoczoną z obu stron puszczami Notecią powinno mieć stosunkowo późną metrykę — jest jednak jest jednak zupełnie inaczej.

Osadnictwo wczesnośredniowieczne u ujścia Noteci do Warty w Santoku sięga IX wne Jeszcze wcześniejszą metrykę ma osada w Ujściu. Na wschodnim krańcu przyszłego pogranicza po- morsko-wielkopolskiego nad dolną Brdą początki osadnictwa wczesnopolskiego sięgają nawet VI w. (Zamczysko). W tym ostatnim przypadku trzeba jednak stwierdzić, że Krajna była prawdopodobnie w początkach okrsu wczesnośredniowiecznego scislej zwiazana z Wielkopolska niż w XI-XII wieku, gdy osadnictwo pomorskie doszło nad Noteć i Brdę.[/quo te]

Leciejewicz zwraca więc uwagę na nietypowo wczesną metrykę Krajny. Co na ten temat pisze jej badacz, Gerard Wilke?


GERARD WILKE


Zanim podejmę ten temat, zwracam uwagę, że autorzy jak Piskorski, cytowany wyżej Woźny czy Wilke piszą o grupach pomorskich lub o rubieży między POMORZEM a WIELKOPOLSKĄ, a nie o Pomorzanach/Kaszubach czy rubieży „polańsko-pomorskiej” i nie bez powodu. W VI oraz głównie w VII wieku cały czas trwały jeszcze migracje z obszaru Wielkopolski, Śląska i Czech na Pomorze i Połabie (patrz Hermann, Brather, Curta, Kacznowski). W tym czasie dopiero kształtowała się nowa sytuacja osadnicza. W VII wieku pokrewne grupy Słowian rozdzielając się zasiedlały Połabie, Pomorze i Wielkopolskę tworząc jeden północny horyzont kulturowy wyróżniający się odrębnym typem pochówku, budownictwa oraz ceramiki. Ta grupa kulturowa zwała się Sukow-Dziedzice i jej granice ukazują mapki w poprzenim poście. W VI powstają najwcześniejsze osiedla w Wielkopolsce i w dolinie Odry, a w VII grupy następują szersza ekspansja w ktorej grupy Słowian zasiedlają Połabie i nadbrzeżny pas Pomorze. W tym samym dokładnie czasie pojedyncze opola pojawiają się w południowej Krajnie blisko Noteci (Wilke 1998). VII wiek więc to dopiero początek wspólnot plemiennych.



Zwracam uwagę na taki jeszcze szczegół – Krajna nie zostala zasiedlona w IX czy X wieku przez odłamy Polan czy Pomorzan - kiedy istnienie większych plemion polskich jest już dobrze poświadczone w źródłach historycznych i archeologicznych ale już w VII wieku! Nieporozumieniem jest więc dla tak wczesnego okresu w którym dopiero formowały się wczesnośredniowieczne kultury słowiańskie, stosowanie nazwy Polan oraz Pomorzan. Omawiane grupy Slowian o bliskim pokrewieństwe kulturowym dały początek plemionom grupy sukowskiej. Skoro jeszcze niemal jednolici kulturowo przodkowie Wieletów, Polan, Wolinian, Pomorzan itd. Rozdzielili się dopiero w VI-VII wieku i zamieszkiwali równolegle Polabie, oraz Pomorze z Wielkopolskę, to grupa która zasiedliła w VII wieku okolice Gromadna tworząc enklawę krajeńską nie była ani Polanami, którzy dopiero w IX wieku ekspandowali z okolic Gniezna, Giecza i Pozanania, ani nie byli to Pomorzanie-Kaszubi z okolic Kołobrzegu czy Słupska. Mieszkancy enklawy krajeńskiej w VII wieku byli de facto zgrupowaniem niezależnym i równoczesnym innym grupom horyzontu sukowskiego, tyle że dużo mniejszym.



Wnioski z najnowszej w literaturze pracy Gerarda Wilke z 1998 roku przedstawiam poniżej. Dla Krajny wyróżnia on następne etapy i zgrupowania osadnicze:



VI wiek – początki osadnictwa Słowian, w dolinie Odry brak śladów osadnictwa w Krajnie, powstają jednak osady w Ujściu od strony Wielkopolski oraz w okolicy Bydgoszczy od strony Kujaw (patrz „Ujście..” Leciejewicz).


VII wiek – początki najwcześniejszego osadnictwa w Krajnie - powstaje jedno pewne stanowisko na południu – Dźwierszno Małe oraz „przypuszczalnie” także Skic i Gromadno (materialy dla niektórych stanowisk nie pozwalają na dokładne datowanie). Nieco dalej południu istniało wspomniane starsze stanowisko w Ujściu, z którym łaczy Krajnę Leciejewicz oraz, również starsze, zgrupowanie nad dolną Brdą koło Zamczyska i Gruczna. Dalej na północy pod Człuchowem istniało pojedyncze stanowisko w Zamartym i już dalej odosobnione stanowisko pod Szczecinkiem w Godzimierzu. Tu Wilke zawiera bardzo ważną informację – ceramika ze stanowisk takich jak Skic, Dźwierszno i Gromadno zawiera wysoki procent naczyń niezdobionych i całkowicie ręcznie lepionych – jest więc Sukow z najwcześniejszej fazy osadniczej, a nie górą obtaczane naczynia typu Feldberg czy Kędrzyno-Bardy typowe dla kultur Połabia i Pomorza.


VIII-IX wiek – znaczne zagęszczenie sieci osadniczej Krajny z 8% w wieku ubiegłym do 26% , powstaje 12 nowych grodów, i dwa wyraźne skupiska osadnicze, żyjące w „znacznej izolacji”.

- Południowokrajeńskie, powstałe ze starego skupiska – poza trzema ww. grodami, dochodzi Wysoczka, Klukowo, Tarnówka i Samborsko.

- Północnokrajeńskie, którego południowy zasięg wyznacza ww. Zamarte i Obrowo a główny środek ciężkości skupia się na północ od Czhojnic i Czluchowa między jeziorem Charzykowskim i Szczytno.


Jak pisze Wilke oba zgrupowania oddzielały od Pomorza, Wielkopolski i Kujaw jak i od siebie nawzajem szerokie pasy puszczy.


Połowa IX wieku do połowy X wieku – destrukcja dotychczasowej sieci osadniczej, upada 13 ośrodków, zanika grupa południowokrajeńska - Wysoczka, Gromadno, Skic, przetrwają jedynie 3 grody, a północna ekspanduje na południe od Dobrzynki i Kamionki po mniej wiecej linię Tarnówka-Więcbork. Wilke pisze, że można przypisać to zjawisko albo wczesnej ekspansji Polan albo walkom między dwoma zgrupowaniami krajeńskimi. Wskazuje że powstało tez wiele nowych osad i nastąpił proces połączenia się obydwu zgrupowań i integracji. Powstaje nowe skupisko najpewniej plemienne, „w którego granicach nadal jednak można rozróżnić” obie grupy. Obszar ten oddzialają pasy puszcz szerokie na 30-35 km od zachodu, 55-60 km od północy, i 50-55 km od wschodu i 30 km od południa. Nie jest ono jednak scentralizowane i nie posiada ośrodka władzy ale składa się z kilku małych i równorzędnych opoli.


Sytuację osadniczą dla wieku VII-VIII przedstawia mapa poniżej.

Mapa – Osadnictwo Pomorza VII-VIII wiek (Łosiński, Godzimierz koło Szczecinka oznaczyłem kropką); osadnictwo Wielkopolski (dla VII-VIII wieku, w oparciu o Kurnatowską) i Krajny dla VII wieku (od południa - Gromadno, Skic, Dźwierszno; dalej Zamarte pod Człuchowem w oparciu o Wilke). Stanowiska Wielkopolski, od lewej – Ujście/Biała, Ujście, Ninino, Rogoźno, Laskownica, Smuszewo, Panigródz, Żnin/Biskupin. W czarnym okręgu skupiska okolic Gruczna Swiecia i Ziemi Chełmińskiej.





X wiek, druga połowa - ponowne zniszczeni sieci osadniczej, z 18 grodów upada 12. Proces ten „najczęściej” przypisuje się ekspansji feudalnego państwa Polan przypadającej na rzady Siemomysła lub Mieszka. Państwo Piastów niszczy niepotrzebne ośrodki i pozostawia kilka najmniejszych, umacnia także linię Noteci budując 13 nowych grodów (podobne strategicznie ważne dla feudalnej Polki linie umocnień budowano wzdłuż Nysy, Bobru Odry oraz Obry).

XI wiek – po upadku monarchii Piastów i wygnaniu Mieszka II, Pomorzanie wykorzystując sytuację „zajmują obszar na północ od Noteci”.


Jakie wnioski?

- Krajnę zasiedlono w najwcześniejszej fazie osadnictwa (VII wiek), w ramach wczesnej kultury sukowskiej (prosta, ręcznie lepiona ceramika bez zdobień) typowej dla sąsiedniej Wielkopolski, częsci Połabia oraz doliny Odry. Osadnictwo w tym okresie dopiero wkraczało na Pomorze, gdzie powstała (przyjmuje się że najpewniej z Sukowa) lokalna odmiana Kędrzyny-Bardy a na Polabiu Felberg. Jest to więc okres w którym nastąpiły migracje i rozpad pierwotnej wspólnoty pra-lechickiej na osobne plemiona. Nie da się więc Krajny wywieść z późniejszych zgrupowań pomorskich. Jest to byt równoczesny, natomiast chronologicznie poprzedza go jedynie zasiedlenie Wielkopolski i Kujaw – wyraźnie zaznaczone już w cytacie z Leciejewicza.

- Krajna posiadała jedną jedyną enklawę osadniczą w południowej części blisko Wyrzyska (grupa południowo-krajeńskie, „złotowska” u Łegi), odseparowaną od enklawy wkoło Szczyta i Chojnic (grupa północno-krajeńska, „chojnicka” u Łęgi) pasem puszczy. Najbliższe osadnictwu krajeńskiemu jest łączące się z Wielkopolską zgrupowanie w Ujściu.

- Zgrupowania krajeńskie połączyły się, przy znacznym zaniku południowokrajeńskiego, czy to na drodze pokojowej czy przez podbój w jedno zwarte skupisko, by następnie w połowie X wieku ulec sile Piastów, tak jak wszystkie sąsiednie plemiona. Skupisko to nie łączyło się w żaden sposób z innymi zgrupowaniami wczesno plemiennymi i nie posiadało scentralizowanego charakteru. Składalo się z małych autonomicznych opoli. Najbliższe tej grupie pozostawaly osady północnej Wielkopolski i okoli Szczecinka. Biorąc pod uwagę wyraźną granicę obrządku pochówkowego kurhanowego biegnąca przez Chojnice i Człuchów od ok 950 roku (Zoll-Adamikowa 1988), zgrupowanie krajeńskie powstałe z dwoch grup nie było homogeniczne kulturowo.

- Ekspansja polityczna Pomorzan, a konkretnie plemienia znad Parsęty - Kołobrzegu i Białogardu i zajęcie linii Noteci nastąpiło w XI wieku po upadku pierwszej monarchii Piastów. Pomorzanie, w znaczeniu plemiennym, de facto więc nie osiągnęli linii Noteci przed XI wiekiem i pisze tak zarówno Labuda, Leciejewicz, Łowmianski, Ślaski, Łęga, Natanson-Leski, Maleczynski, Kurnatowska, Łosiński, a przede wszystkim sam Wilke! Polecam zwłaszcza 3 tom Początkow Polski, w którym Łowmiański omawia bullę gnieźnieńską w której wyraźnie jest mowa o archaicznych daninach na z okręgu w Nakle i części Krajny po Płytwicę, wg. Łowmiańskiego z XI wieku.


WŁADYSŁAW ŁOSIŃSKI


Kto liznął elementarnie archeologię Polski wczesnośredniowiecznej, wie kto to jest Władysław Łosiński. To drugi Kostrzewski lub Hensel tyle, że dla archeologii Pomorza wczesnośredniowiecznego. Cytuję więc „Osadnictwo Plemienne Pomorza” (1982) , Rozdzial 1:



Warto poczytać ostatnie rozdział drugi (o grupach kulturowych) oraz dwa rodziały o plemionach na Pomorzu. Zwłaszcza warto zapoznać się mapami i wykresami dynamiki osadnictwa, a także opisem rozwoju sieci osadniczej VII-VIII wieku. Generalnie w Wielkopolsce i na Połabiu w tym także w nadodrzańskiej części Pomorza początkowo upowszechnił się typ Sukow, a następnie połabski Feldberg, pomorski Kędrzyno oraz Gołańcz. Bardzo ciekawie prezentuje się opis wzajemnych powiązań tych grup oraz ich genezy zwłaszcza w świetle licznego materiału typu Sukow i Gołańcz z Krajny dla VII wieku. Generalnie wg. Łosińskiego Pomorze zasiedliły stopniowo liczne plemiona (niekoniecznie spokrewnione i przyjazne sobie nawzajem) w VII-VIII wieku (większy przyrost osad przypada na II poł VIII wieku) w dwu-falowej migracji. Ruch osadniczy kierował się z Dolnego Ślaska i Wielkopolski (wraz z Ziemią Lubuską). Plemiona te pozostawały we względnej izolacji i tworzyły odseparowane skupiska. Dopiero w IX wieku nastąpił zdecydowanie największy przyrost osadnictwa w tym budowy licznych grodów. Wtedy też wykształciły się struktury wielkoplemienne i nastąpiła unifikacja struktury osadniczej. Odliczając Pyrzyczan i Wolinian, dwa wyraźne skupiska zarysowały się w dorzeczu Regi, Parsęty i górnej Drawy oraz Wieprzy, Słupi i Łeby wraz z Zatoką Gdanską i dolną Wisłą. Podobne procesy wystapiły w Krajnie gdzie dotychczasowe dwa odrębne skupiska uległy przeobrażeniom zaciesniając sąsiedzkie więzi.




PODSUMOWANIE

Każdemu kto chce poznać zarys osadnictwa Pomorza i struktur plemiennych a także każdemu kto lubi beztrosko przenosić terminy plemienne z X-XI wieku na wieki VI-IX by dowodzić rzekomej odwieczności „Pomorzan” nad Notecią, polecam obydwie publikacje Łosińskiego oraz Wilke jako kubeł zimnej wody.

Obojętnie od tego skąd dokładnie pochodziła ludnośc pierwszych osad krajeńskich, oddzieliła się ona od reszty pra-Lechitów z grupy Sukow przynajmniej już w VII wieku więc de facto do podoboju w X-XI wieku była społecznością autonomiczną, niezależną choć pokrewną.

Tak naprawdę o rubieży „polańsko-pomorskiej” czy o wielkoplemiennych Pomorzanach lub wczesnofeudalnych Polanach, i analogicznych związkach: wieleckim i obodrzyckim można mówić dopiero w okresie późniejszym (IX-X wiek). Te twory to efekt, często siła i odgórnie narzuconej, unifikacji autonomicznych rodowych opoli lub mniejszych zgrupowań plemiennych, pokrewnych ale, od samego rozpadu wspólnoty w V-VI wieku, niezależnych. Skupienia te rozwijały się początkowo we względnej izolacji tworząc jednak wspólny północno-zachodni horyzont kulturowy.

Reasumując w przypadku Krajny mamy właśnie do czynienia z podbojem oraz asymilacją pokrewnej i mniejszej grupy Słowian (ale, co trzeba wyraźnie podkreślić, o równorzędnej i o równie starej metryce), przez większe scentralizowane organizmy już nawet nie wielko-plemienne co wczesnofeudalne – Piastów i książąt Kołobrzegu i Białogardu.








P.S.


I naprawdę jeszcze raz i po raz ostatni, nawet jeśli ktoś z czytelników zniechęcił się emocjami w dyskusji, nabrał jakichś uprzedzeń bądź jest za leniwy by czytać wątek od początku – by wyrobić sobie pogląd na temat plemiennego Pomorza i wielkopolsko-pomorskiej rubieży, poza ww. pracami historyków, koniczenie trzeba przeczytać:

- Łęga, Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk (1930),

- Łosiński, Osadnictwo Plemienne Pomorza (1982),

- Wilke, Wczesnośredniowieczne Grody między Gwdą a Brdą; w „Fruhmittelalterlicher Burgenbau In Mittel- und Osteuropa” (1998).


Kto chce się przekonać na własne oczy o tym o czym tu pisałem, tam znajdzie wszystko.