Warto przy okazji tej dyskusji zwrócić uwagę na to, jak komentują kwestię świadomości narodowej Kaszubów historycy. Swego czasu prof. Józef Borzyszkowski napisał, że w połowie XIX wieku ogół Kaszubów tworzył społeczność narodowo nieokreśloną (J. Borzyszkowski, Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982, s. 12.). Oczywiście, potem to stali się Polakami. Nie tak dawno prof. Cezary Obracht-Prondzyński napisał, że „Kaszubi wykształcili silną, polską świadomość narodową”, co „podkreślają współcześni badacze, ale co było zauważane już w XIX w.” (C. Obracht-Prondzyński, Kim są Kaszubi – stare pytania, nowe odpowiedzi?[w:] Z dziejów kultury Pomorza XVIII-XX wieku, t. 2, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2004, s. 386). Podobne opinie głoszą również inni historycy (i nie tylko oni).

Cytowane wypowiedzi różnią się nieco pod względem kategoryczności stwierdzeń. Ale nie to w tym miejscu jest istotne. Problem polega na tym, że brak jest w zasadzie badań, które mogłyby dać rzetelną odpowiedzieć na to pytanie, zwłaszcza w odniesieniu do XIX i pierwszej połowy XX wieku (same wypowiedzi bardzo nielicznych elit nie mogą obrazować stan świadomości całej społeczności; wprawdzie, pomocne byłyby tu między innymi spisy powszechne, niemieckie i polskie, ale nie są one wiarygodne). Są to więc siłą rzeczy uogólnienia, które mogą wypaczać rzeczywisty obraz. Moim zdaniem nawet dzisiaj, wielu Kaszubów niezbyt dobrze radzi sobie z tym problemem, kojarząc raczej sferę świadomości narodowej z obywatelstwem. Pamiętam, że na początku lat 90. zaskoczyłem pewną osobę (która sama zaliczała się do Kaszubów) mówiąc jej, że mam poczucie narodowe kaszubskie. Otrzymałem wówczas pełną zdziwienia (a i oburzenia) odpowiedź: jak to, przecież mieszkasz w Polsce więc jesteś Polakiem! Ta osoba posiadała wykształcecnie wyższe i obracała się trochę w światku kaszubskim.

Żeby określić świadomość narodową Kaszubów, należałoby przeprowadzić rzetelne badania. Inaczej, na podstawie tylko artykułów prasowych - na przykład - Franciszka Sędzickiego (a naukowych wymienionych profesorów) rzeczywiście można by stwierdzić, że wszyscy Kaszubi byli (i są) Polakami. Chciałbym w tym miejscu przytoczyć fragmenty wypowiedzi Kaszubów z lat 30. XX wieku. Nie są to poglądy reprezentatywne dla społeczności kaszubskiej (warto też zaznaczyć, że te osoby zapewne znajdowały się pod wpływem nacisków płynących z różnych stron), ale proszę je potraktować jako głos w dyskusji nad kategorycznością stwierdzeń historyków.

Nie ulega wątpliwości, że ta świadomość była bardzo zróżnicowana, a pod wpływem różnych okoliczności (np. przejęcie Pomorza przez Polskę w 1920 roku) podlegała przemianom. Za ilustrację złożoności tego problemu może służyć, chociaż tylko w sposób fragmentaryczny, sprawa przeniesienia dzieci pochodzących z rodzin kaszubskich, które władze polskie uważały, że są narodowości polskiej (jakoś tak się składa, że władza zawsze wie lepiej od nas kim jesteśmy!), a uczęszczających do szkoły przeznaczonej dla Niemców. Zdarzenie to miało miejsce w Wejherowie w 1937 r. Akta tej sprawy znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy (APB, UWP, rep. 4 nr 4966). Rodzice tychże dzieci zostali zobowiązani do złożenia oświadczeń, w których zawarte są m.in. informacje o ich poczuciu narodowym. Zamieszczam wybrane fragmenty kilku oświadczeń.

Dariusz Szymikowski



1. „Jestem Kaszubką... matka ze mną jako dzieckiem rozmawiała po kaszubsku. Nie jestem Niemką, lecz Kaszubką. Ja juz kilka razy słyszałam wyrażenie »die Verrückte Kaschube« dlatego uważam, że Kaszubi nie są Polakami i dlatego napisałam, że jestem narodowości niemieckiej. Nie chcę z dzieckiem mówić po kaszubsku, bo to nie jest język ogólny i nikt nie chce ze mną tak mówić, a po polsku nie umiem tak dobrze”.
2. „Pochodzę z rodziny kaszubskiej. W domu mówiliśmy po kaszubsku. Żona moja... nie umie po polsku. Uważam, że można być Niemcem, będąc z pochodzenia i języka ojczystego Kaszubą. Jeżeli jednak okaże się, że ze względu na moje pochodzenie, dzieci moich nie mógłbym posyłać nadal do szkoły niemieckiej, zdecyduję się posłać je do szkoły polskiej”.
3. „Jestem Kaszubą urodzonym w tych stronach i językiem moim ojczystym jest język kaszubski. Nie jestem Niemcem. Początkowo byłem bardzo za Polską, ale uważam, że my Kaszubi jesteśmy wszędzie odpychani i tak samo jak za czasów niemieckich, tak samo teraz dzieje nam się źle. Zasadniczo jest mi obojętne, do jakiej szkoły syn pójdzie...”
4. „Jestem Kaszubką i w domu rozmawialismy po kaszubsku, dopiero kiedyśmy przenieśli się do Wejherowa, rozmawialiśmy juz więcej po niemiecku. Krewni ojca strony są... Polakami - Kaszubami. Nasza rodzina jest kaszubska. Co to jest narodowość, tego nie rozumiem, zresztą uważam, że szkoła nie ma nic z narodowością wspólnego i w szkole można się uczyć różnych języków. Moją mową ojczystą jest język polski - kaszubski. W domu rozmawiamy po kaszubsku i niemiecku [...] Nie jestem Niemką, lecz Kaszubką, bo na tej ziemi się urodziłam”.
5. „Jestem z pochodzenia Kaszubką i wychowałam się po kaszubsku. Rodzice z nami rozmawiali po kaszubsku. Dzieci mówią i rozumieją język polski. [...] Jestem wyznania katolickiego i należę do Verband Deutscher Katholiken oraz do Towarzystwa Robotników Katolickich. Chce tylko, żeby moje dzieci umiały 2 języki. Ja urodziłam się na Kaszubach i jestem narodowości kaszubskiej. Dlatego tez nie chcę przesądzać swej narodowości, albowiem kiedy urodziłam się, było tu państwo niemieckie, a teraz jest Polska, a myśmy zawsze byli Kaszubami i jestesmy Kaszubami”.
6. „... [wezwany] podaje, że jest z pochodzenia Kaszubą, tak samo jak jego rodzice. [...] Żona moja pochodzi z rodziny kaszubskiej. Teściowie moi mówią po kaszubsku. Żona moja zgermanizowała się prawdopodobnie pod przymusem szkolnym i obecnie słabo mówi po polsku (kaszubsku). [...] Ja z dziećmi mówię bardzo dużo po polsku, a z dzieckiem najmłodszym tylko po polsku i kaszubsku. [...] Mimo skromnych środków, kiedy jeszcze pracowałem w Gdyni, subskrybowałem Pożyczkę Narodową. Wewnętrznie czuję się Polakiem, jedynie pod wpływem żony posłałem dzieci do szkoły niemieckiej”.

----------------
Dariusz Szymikowski