Spôdk

Dzél I

Ni ma co wiele mëszlec, mądrzëc a wcyg diskùtowac. Ni ma co ksąg przezerac, w zemi grzebac, szëkac a sznëkrowac. Ni ma co wiele pisac a atrameńtë wëléwac. Nót je w kùńcu rzec prôwdã jak to dôwni pò prôwdze bëlo…

Nót je to wiedzec, że wnetka wszëtkò co më dzys mómë na Kaszëbach: skôrbë zemi, pëszny krôjòbrôz ë turisticzné czekawòstczi, dostalë më w spôdkù pò pradôwnëch mieszkeńcach ti zemi. Je tuwò prawie mòwa ò tëch co żëlë na lądze: ògromiastëch stolemach co sygalë niebiesczich blón, môléńczëch le baro robòcëch krôsniãtach, pòcésznëch ale téż zloslëwëch pùrtkach, a mòrach co lubialë miesądzową nocką sznëkrowac pò swiece. Mùs je téż w nen òbrôzk wrëchòwac ne miticzné pòstacëjë żëjącé w wòdzë, z wòdą ë dlô wòdë: snôżé jak zymkòwi, cepli dzéń mòrsczé mòrzëce ë jezorné jezornice, mòrzkùlce co sedzelë w glãbòczi wòdze, pliwającëch na bôtach klabaterników ë króla wszëtczich wòdnëch stwòrzeniów – Gòska.
Niejedny sã spitô:
– Në jo, le cëż më taczégò mómë pò nëch strôszkach wzãté?
Alano! Baro wiele! Nawetkã wicy jak wiele.
Są na Kaszëbach wiôldżé kamë? Są! Są wiłozë, taczé jak Rudnik kòle Chlapòwa? Są! Mómë jezora wszelejaczé? Jo, mómë! Są téż kamianné krãdżi? Gwësno, że są! Jiwer le w tim, skąd ne cëda nalazlë sã na Kaszëbach. Òdpòwiesc je baro prostô – z rozegracëjów.
– Nié, ni mòże bëc! – krziknie jeden z drëdżim. – Z jaczich rozegracëjów?
Ano taczich co, w przedlëdzczich czasach, ùrzãdzalë so stolëmòwie.
Nót je wiedzec, że lat lateczëch tësąc nazôd, a mòże jesz wicy, stolemów bëlo na swiece baro wiele. Wôrt je wiedzec, że w Chinach – gdze archeòlogòwie nalezlë stolemné gnôtë jednégò z tëch zabëtëch mieszkeńców zemi – jistnia wiôldżé państwò, chtërnégò stolemòwi césôrzowie zbùdowalë nen, dludżi jak znija, mùr. Cywilizacëjë wiôldżich lëdzy bëlë téż w Egipce, Peru a Meksykù, gdze do dzys dnia stoją, sygającé sluńca, piramidë. Chtëż bë taczé cosz mógl zbùdowac? Lëdze? Ale dzesz! Blós ti wiôldżi pramieszkeńcowie planétë Zemia mòglë tak cosz widzalégò dokònac.
Na Kaszëbach żëlë stolemòwie nôrozëmniéjszégò ôrtë, ë dlôte prawie tuwò òrganizowóné bëlë òglowòswiatowé, stolemòwé jigrë. Za jëch to przëczëną më, dzysdniowé dzecë zemi, żëjemë w taczim pësznym môlu swiata.
Na przëmiôr: ne kamë co leżą tam a sam w różnëch placach Kaszëb, wzãlë sã òd kònkùrencjë szmërganiô kamã. Môle, z chtërnégò stolëmë rzucalë ne kamë to Òdrë ë Wãsorë. Tam jesz mòżna òbezdrzec so krãdżi, w chtërnëch krącëlë sã, bë dali szmitnąc kam, zawòdnicë. A że zmòklëzna leca z nëch strëgama, te jesz dzys je tam taczi dzywny pôch co niechtërnym w glowie szëmarzi ë mëszlą òni, że to z kòsmòsë jidze jaczés promieniowanié. Stamądka téż cësnãlë òszczepã, ale nié w stronã mòrzégò a na pôlnié. Do terô, dosc dalek òd Kaszëb, mòżna jesz ùzdrzec wbitégò glãbòk w zemiã taczégò jednégò, co gò lëdze zwią „maczugą Heraklesa”. Ale ti są pòmilony, bò to nie je niżódnô maczuga, le to je kamny òszczep. Chòc przëznac téż trzéba, że kąsk prôwdë w tim mionie je, bò stolëm Herakles żil na gwës w Grecjë, a do nordowi krôjinë przëjéżdżôl na biôtczi abò zéńdzeniô do Cétniewa, bò lëft bél tuwò tedë, tak jak ë dzys dnia, zdrowszi jak dze jindze.
A skąd ne wiłozë wszeljaczé? Te zôs bëlë przërëchtowóné do nekaniégò z przeszkòdama. Trasa prowadzëla òd terôczasnégò Gduńska bez Babi Dolë, Òksëwską Kãpã, Mòstowé Blota dali zôs pòd górkã do Pùcka, a te nót bëlo skakac bez chlapòwsczi Rudnik, Lësowi Wiłóz jaż do Òstrowa, dze biegôcze nawrôcalë a bieglë nazôd do Gduńska. Kòle Òstrowa tak czãsto bëlo no kóleczkò robioné, że w kùńcu stolëmòwi maratończicë wëdëptalë glãbòczi rów, chtërny z czasã zala wòda, ë tak pòwsta òstrowskô wëspa.
Bòks, zapasë, wschòdné biôtczi a jinszé mòcowaniô bëlë na Gòchach. Terô są tam samé piôsczi, bò ti mòcarzowie mielë tak baro zemiã zrédowóné, że wszëtkô bëlnô, czôrnô zemia ùleca z wiatrã, ë nick tam niechc rosc.
Jezora téż same z se nie pòwstalë. Nié, nié! Taczé na przëmiôr Żarnowieczé Jezoro bëlo wëkòpóné specjalno do jezornëch miónków. Niech jeden z drëdżim wezną a wëzdrzą nó to jezoro z górë. Doch òno je dludżé jak flak. A czemù? A temù, że na nim òdbiwalë sã wszelczé rozegracëje kajakòwé, czôłnowé ë na bôtach. Dôwny, nié jak dzysô, Żarnowiecczé Jezoro bëlo zlączoné na nordze z mòrza. Stolemòwie tak flot rémë cygnãlë, że sã nijak ni mòglë na mece zatrzëmac. Gnalë fyrtã jaż do dzysdniowi Szwecjë, gdze rile bôtama w brzég. Temù terô Szwédze mają nen sztrąd tak baro pòstrzãpioné.

dalszi dzél nastąpi

Pliwanié na żôglowëch bôtach rozgriwóno na Wdzydzczim jezorze. Bëlo tam doch dosc wiele òstrowów, bë stolemòwie mòglë wkól nich sã krącëc. Ne wisepczi są tam do dzys dnia, ale żëc na nich nijak sã nie dô, bò w nocë strôszą ùkôzczi tëch stolemów co miónczi przegralë.
Na Hélsczim Ùsëpie dwaji stolemòwie stôwalë nôprocëm se a tlëklé sã grëbima kramùlcama, tak bë zwrócëc procëmnika do mòrzégò. Jak jeden abò drëdżi wpôdôl do wòdë, te czasã szlë w górã taczé walë, że przëkriwalë òne dosc wiôldżé plachce lądë. Rédë te, rok w rok, z leżnoscë kòżdi biôtczi, bëlë zaliwóné tak, że w kùńcu zemia zmienila sã tam w smierdzącą kalëgã. Stąd mómë Mòstowé czë Karwiéńsczé Blota.
Môl do graniô w balã bél kòle Rédłowa. Tam ti graczowie tak cãżkò stąpalë pò zemi, że wnet wiôldżi plac plaskato ùdeptalë. Dzys dnia nazéwô sã nen sztëk zemi Rédłowską Plitą.
Stolemòwie wiedno przëjéżdżalë na biôtczi z dzecama. Dlô nëch môlëch lóntrusów, żebë nie lażëlë midzë szpérama, przërëchtowónô òsta kòle Lebë piôskòwicã a do taplaniô sã – niéglãbòczé jezoro, bë sã czasã ne ùnuzlë nie pòtopilë. Tam téż ùsëpónô òsta wiôlgô góra, tak wësokô, bë mlodi mòglë pòdzérac biôtczi starszëch. Wkól ti górë wëkòpóny òstôl wiôldżi rów, bë stolemczi nié wiornãlë. Stąd mómë terô mionó ti góre Rowòkół. Czasã ùda sã jednémù z drëdżim zwiornąc z negò òsoblëwégò przedszkòla, a te krëlë sã w wëkòpónëch przez se jómach. Taczé dzurë mòże jesz dzys nalezc w Mechòwie, kòl Pòlchòwa a nad jezorã Lubigòsc. Wiele lat pózny mieszkalë tam roztrãbarchë – òbarchnialé strôszczi, a jesz pózny smòczi. Jeden taczi dzëwi dragón miôl gniôzdo w Mechòwie, skąd cygnąl na krowią jachtã w Karwiéńsczé Blota.
Bëlo téż tak, że niechtërny biôtkòwnicë, bë miec wikszi kraft a karsz, bralë zôkôzóné roslënë. Nôwicy zażiwalë tegò zelëska, co zwie sã tobaką, ti z Pôlniowi Americzi. Przëwòżëlë òni tegò fùl miechë ë sklôdalë w glãbòczich kùlach kòle Kluk. Bëlo tegò tak wiele, że ò niechtërnëch krëjówkach chùtkò zabiwalë. Stąd mómë terô ù Slowińców bòkadosc sprasowóny tobaczi, chtërną tamtéjszi lëdze pôlą w piéckach, a że jima sã nôzwë pòmilëlë zwią gò torfã.
Wejle, tak to pò prôwdze bëlo. Ale cëż mają do stolemów ë jëjich rozegracëjów ne jinszé mitologiczné pòstacëjë: pùrtcë czë krôsniãta? Mają ë to dosc wiele, bò ti bëlë wiôlgòszą baro pòtrzébny. Na przëmiôr: taczé krôsniã sadiwalo na szmërgóny kam czë òszczep, leca na nim ë, jak przëżëlo, séla przez lôtôjącégò grifa klëkã jak dalek spadlo. Gwësno smiertelnosc krôsniąt bëla dosc wiôlgô, bò dzysô cãżkò je pòtkac. Pùrtce zôs, jak gôdô jëch miono, pùrtalë slôdkama na stôrt. A że pùrtalë dosc smrodlëwie, tak téż ti stolemòwie, co bëlë glëchi, wiedzelë czedë mają sã rëszëc. Klabaternicë bëlë mòrsczima sãdzama ë pilowalë, bë miónczi na bôtach bëlë przeprowadzóné zgódno z regùlaminã, sprôwdzalë m.jin. czë czôłna mają richtich wëmiarë. Mòrzkùlcowie wachtowalë, bë sã jaczisz stolëm czasã nie ùtopil. Mòrzëce a jezornice prawie nick nie robilë le fejn wëzdrzalë, czasã blós spiéwalë pëszné himnë na tczã dobëwców. Dlô cyru bëlë téż rusczé wiłë co w tuńcu wilë sã wkól sztolpa, chtërny bél tam, gdze dzys je gôrd Slëpsk. Zó to mòrë mialë wiele do robòtë, bò calé wieczorë ë nocë masowalë zbòlalë cala biôtkòwników ë ùklôdalë jëch do spikù.
Nôdgrodama dlô dobëwców bëlë grëżëlczi, bôltëcczégò żôltégò kama. Stolemòwie kùpialë gò òd Gòska – króla nordowégò mòrza, chtëren miôl z niegò swój zómk zbùdowóny. Przódë Gòsk bùrsztinë nijak bë nie przôdôl, le zmùszëla gò do tegò jegò bialka, chtërny mùszôl placëc alimeńta. A że zaplatë niechc òna miec w jantarze, le w zloce, te biédôk cali zómk wnetk przehańdlowôl. Stolemòwie baro bùrsztin lubielë a robilë z niegò snôżé òzdobë, chtërné jesz dzys niejeden rôz mòżemë w zemi nalezc. Resztã jantarë co zbiegla przë òbrôbianiém, dodôwalë, tak jak më to czasã robimë, do sznapsë. Bez to, pò swiãtowaniém dobëcégò, ni mielë kaca.
Tak wiãc, je z tegò widzec, że to, co më terô mómë, nó co chãtno wzérómë, czim sã chwôlimë a jesmë z tegò bùszny, dostalë më w spôdkù pò dôwnëch mieszkeńcach ti zemi. Chtosz mòże jesz spëtac:
– Gdzeż zdżinãlë stolemë, mòrë, pùrtcë a jinszé stôrodôwné stwòrzeniô? Cëż sã z nima sta?
Jô wiém, le nó to pitanié niech òdpòwié ju jinszô bôjka…

lądowô pòwiôstka:
MIODNY ÒBRÔZK Z ŻËCÉGÒ KASZËBÓW

Familëjô Józwë òd stalat żëla na Kaszëbach. Józwa jakò przédnik rodzëznë dbôl ó to, abë jegò familëjô bëla wiedno tutéjszô, swòjskô, kaszëbskô.

Ópa Józwë sedzôl na progù chëczë ë pôlël pipã. Cygnąl ją baro pòmalë, co sztót zgnilo pùszczając w lëft kóleczka ë piôrdë. Kóleczka ë piôrdë ópë bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Ómka Józwë sedza w jizbie ë òbzéra òbrôzk za òknã. Òbzéra òbrôzk cesząc swój zdrok grëpą gnojë leżącą pòd òbòrą. Òbrôzk a gnój bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Cotka Józwë sedza na stólkù ë sztepòwa stôré żoczi. Sztepòwa je, òd czasë do czasë òdgôniając pają przikri pôch òd knérë. Żoczi, pôch a knéra cotczi bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Józwa sedzôl na lawie kòle piécka ë czëtôl gazétã. Czëtôl ją w wiôldżim skùpieniém, pòmalë, tak abë syglo ji na dlëżi. Gazéta a skùpienié Józwë bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Bialka Józwë sedza kòl stolë w kùchnié a skùba pióra. Skùba je przëcëskając szpérą gãs leżącą pòd stolã. Pióra, gãs a stól bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Córka Józwë sedza w szituzu a gòlëla szpérë. Gòlëla je brzëtwą spiéwając pòd knérą frantówkã: „Gòli, gòli brutka…”. Szpérë, brzëtwa a frantówka bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Syn Józwë sedzôl na zeslu ë rznąl glëperã. Rznąl jegò, bò bél lëdowim artistą a zesel dzélã wëpòsażeniô sôdzë. Sôdza, zesel ë wërzniony glëpera bëlë tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Scyrz Józwë sedzôl w bùdze a szczekôl. Bùda, scyrz a jegò szczekanié bëlo tutéjszé, swòjsczé, kaszëbsczé.
Scyrz szczekôl na brifkã, chtërny nie bél tutéjszi, swòjsczi, kaszëbsczi. Brifka bél górôlã. Piechti nie zdążël bë na czas rozwiesc wszëtczich lëstów.
Jak widzec familëjô Józwë bëla tutéjszô, swòjskô, kaszëbskô òd pòkòleniów zasedzala na Kaszëbach.

mòrskô pòwiôstka:
Ò RËBÔKÙ KSAWRZE A JEGÒ WIÉRNËCH MASZOPACH

Ksawer bél rëbôkã.

Ksawer bél rëbôkã z ópë praópë, z ómë praómë. Z tatka na sëna, z sëna na wnuka. Le nie to je wôżné. Wôżné je, że génealogiczno Ksawer bél rëbôkã.

Ksawer bél rëbôkã z krwië ë gnôta. W jegò żëlach miast krwië plënãla slonô, mòrskô wòda. W jegò bani szëmarzëlo walama. Le nie to je wôżné. Wôżné je, że anatomiczno Ksawer bez żódny gôdczi bél rëbôkã.

Ksawer bél warkòwim rëbôkã. Przez szterë dludżé lata ùczël sã robòtë w szkòlé rëbôków mòrsczich. Klôdl so szpôdą w baniã miona plëtów, blotków, mòrzów, òcéanów a rëbów w nich żëjącëch. Ale to téż nie je wôżné. Wôżné je to, że w papiórach Ksawer bél rëbôkã..

Ksawer bél rëbôkã z milotë. Lubil wòdã – bò mòkrô (jim mòkrzi, tim lepi). Lubil rëbë – bò smaczné (ë swójskò wòniają). Lubil secë – bò wiele dzurów (kòżdi lubi miec wiele…). Lubil bôtë – bò chùtczé (kòżdi chlop lubi chùtczé). Niewôżné. Wôżné je to, że Ksawer lubil swój fach.

Ksawer czãsto wëchôdël z hôwindżi w mòrzé swòjim lubòtnym bôtã, wniobòglosë spiéwając mòrsczé frantówczi ò rëbacczim témace.

Razã z Ksawrã wëchôdalë w mòrzé jegò wiérny maszopi: Kùlawi Pioter, Miodny Jówa ë Môrtwi Tóna.

Pò prôwdze wiesolé z nich bëlo karno. Cygnãlë w mòrzim ribczi, wniobòglosë spiéwając mòrsczé frantówczi ò rëbacczim témace ë rôd bëlë z żëcégò.

Ksawer téż czãsto wchôdël nazôd z mòrzégò do hôwindżi swòjim lubòtnym bôtã, wniobòglosë spiéwając mòrsczé frantówczi ò rëbacczim témace.

Razã z Ksawrã pzëchôdalë z mòrza jegò wiérni maszopi: Kùlawi Pioter ë Miodny Jówa.

Pò prôwdze wiesoli z nich bëlë drëchòwie. Przedôwalë w hôwindze ribczi, wniobòglosë spiéwając mòrsczé frantówczi ò rëbacczim témace ë rôd bëlë z zôróbkù.

Ksawer ë jegò wiérné karno wcyg ancu lażëlë do rëbôcczi gòspòdë, dze w jamrze mòrsczich frańtówków ò rëbacczim témace wëpijalë mòrzé wëpitkù mòrsczich rëbôków, jaczim òd stalat jest piwò warzoné z mòrsczi pianë.

Ksawer ë jegò wiesolé karno bëlë w sztãdze wëpic mòrzé piwa. Le nigdë nie bëlë ùżarti jak mòrsczé scyrze. W kòżdim sztóce mòglë wéńc w mòrzé na lów, wedle rzekleznë: „Stôri Rëbôk a mòże”. Ti rasowi rëbôcë rozmielë, że nigdë nie bëlo wiedzec, czedë a gdze pòkôżą sã jaczés pëszné ribczi.

Ksawer bél ùrodzonym hersztã z wiôldżim pòczëcym òdpòwiedzalnotë za swòją wiérną zalogã, dlôte téż pò dzesątim kùfelkù piwa, czësto òtrzezwiali, zapitôl wiesolëch drëchów: „Gdzeż do pùrtka je Môrtwi Tóna?”

Ksawrowé pitanié òkôzalo sã retoriczné…

TABACZÉRA

Jakùż zrobic tobaczérã?
Ha, to nie je tak letkò jak to sã mëszli. To je nawetkã, dlô niechtërnëch, wiele gòrszô sprawa jak mëszlenié.
Pierszim krokã przë robieniém roga, je dobëcé negò roga. Mùszimë jic na jachtã… jachtã na knadżi. Mòże to bëc blós jednô knaga, ale lepi sã jachtëje na wiôldżé karno – rëchli tedë jidze jakąs ùpòlowac. Jachta nie je letkô. Nót je òpasowac, abë nie zlapac prawie ti z priszczëcą na gãbie, abò ti òbarchniali òd BSE. Z taczich krów różk mòże bdze nawetka dobri, le na tobaka bądze dôwa za wiôldżi szmërgel w lepie. A te jesz czlowiek mòże blekac, abò mùczkac, abò rikac, abò… mëszlec, że je knagą, ë mlékò zaczic dawac, co kòl chlopa nie je letkò…
Jak ju ùjachtarzimë ną knagã, te mùs je odcyc ji rodżi. Ë tuwò mómë problem z ekòlogama. Ti prawie nie chcą żebë knadżi bez rogów pò lące paradowalë. Wedle nëch lëchò to wëzdrzi. Nót je tedë kùpic z òdpùstë taczé plastikòwé rodżi, co sã swiécą, a przëprawic krowie na glowie miast nëch prôwdzëwëch. Ekòlodzë nie bdą mielë sã czegò czepiac, a knadżi bdą fejn wëzdrzëc… a fligrë bądą wiedzelë, dze mają lądowac.
Jo, rodżi ju mómë. Terô mòżemë so sadnąc ë spòkójno zrobic różk. Nôprzód mùszimë rodżi we wòdze z bùlwòwima skórama wëwarzëc, bë no miãskò, co tak ù spódkù zwisô, òdpadlo. Pòtemù mòżemë je zjesc na pôlenkò. Jo! Czedë róg zrobi sã ju mitczi, te nót je wëcygnąc z niegò kòstkã, co tam jegò bënë je, a z ti prawie mòżna zupã ùwarzëc. Jak ju to wëcygniemë, te mòżemë robic dali. Gòrący róg wbijamë na klin. „Klina jaczégò” lepi nie ùżëwac – drzewiany je nôlepszi. Czedë ju wbijemë, te prosczimë jegò w madle, abë zrobil sã plaskati. Plaskati róg je nôbëlniészi, bò fejn mieszczi sã w paji ë w taszi. Terô mòżemë so jic na piwò, bò nôsz różk bez cali tidzéń mùszi sã czësto sóm plaskati robic.
Pò tidzéniu, jak mómë nó to dosc kraftë, wëcygómë plaskatégò roga z madla. W dzubkù mùs je wëwiercëc dzurkã, bë tobakã mògla so fejn na rãkã sëpac.
Pòtemù nôlepi so sadnąc na stólk ë fejn roga papiórã szlifòwac. Tak bez trzë dni rãczno… a masziną trzëdzescë minut. Trza le òpasowac, bë calégò nie zeszlifòwac. Czedë ju wëszlifùjemë, te nôstãpné je pòlerowanié pòlersczim wiksã, bë nôsz różk swiécël sã jak bùli jaje.
Jak ju sã swiécy to znaczi, że je dobri do tobaczi.
Aha, jesz nót je zrobic denkò na spódkù różka. Denkò robimë ze sztëczka roga ë sztëczka drzéwa. Ë tuwò mùszimë zôs jic na jachtã na ląkã, a te zarô w las na pachtã pò drzéwò.
Në jo, jak ju zrobimë zamkniãcé, te mòżemë wsëpac w róg tobakã, ë zażëwac kùli le sã dô… Le tuwò zôs je jiwer, bò dobrą tobakã mùszimë sami so zasadzëc, pòdlewac, pielëc, wëżniwic, ùsztaplowac, sfermentowac, wësëszëc, pòcyc, chlądë przepôlëc, w donicë ùkrącëc, szpirtã òbònic, przesytkòwac, w różk wsëpac… a to ju za wiele kòsztô robòtë!
Dlôte, nôlepi jic do krómù, ë kùpic so fejn różk z bëlną tobaką, co tam bënë jegò je…

ŻËWÒT KRÓTKÒ ÒPISÓNY

Wejle, jô sã móm ùrodzoné!
A docz? Docz z tak wiôldżim bólã?
Móm calé żëcé na mëszlenié ò bòlescë. A mòże żëcégò nie sygnie? Jesz tegò nie wiém.
Jem malińczim czlowiekã. Môlim, pòkracznym, slepim, brzëdczim dzeckã. Lëdze co są wkól mie gôdają, że jô jem piãkny. Mie sã zdôwô, że nié. Mëszlã, że òni sã ceszą z mòjégò jistnieniô. A, niech jima bdze – jem jô piãkny.
Terô jô so cali czas fejn leżã. Wszëtcë wkól mie lażą. Wzérają nó miã, mùjkają, gôdają, chwôlą. Jesz mie òczarzą. A te co? Calé żëcé bëc òczarzony? Niech mie jidą wek z tim gôdaniém.
Widzã swiat do górë nogama. Dzywno to wezdrzi, ale mòże bëc...
Czëjã, że roscã. Ju mie niechc sã dërch leżec w lóżeczkù. Czasã nënka bierze mie na rãce, ë tuńcëje pò jizbie. A pòtémù dôwô mie cëca.
Mlékò je nôlepszé – to wszëtcë wiedzą , a nënka mie terô wcëskô w gãbã jaczisz papczi. To doch nie je do jedzeniô! Mùszã bez te papczi wrzeszczec. To jô nôlepi rozmiejã robic. Mòżna rzec, że rikanié to je takô mòjô robòta. Mie to sã baro widzy.
Dërch roscã. Czëjã to. Za baro mie sã niechc bëc wiôldżim, le tak ju mùszi bëc na tim swiece.
Niechc mie sã rosc, bò jak czlowiek rosce to je wiôldżi. Jak je wiôldżi to mùszi chòdzëc do szkòlë. Pózny sztudérowac. Pózny calé żëcé robic. Jiwrowac sã, sztridowac, biôtkòwac... Mie sã tegò niechc. Jô lubiã mlékò...
Në jo, wëlôzl jô z wërów. Jidã! Le dze? Mój swiat je zamkli w szterzech scanach jizbë. Mùszã so òtemknąc dzwiérze.
Ùdalo mie sã wëlezc z jizbë. Jidã przez kùchniã. Òtmikajã bùtnowé dzwiérze. Jak to je fejn czëc wiater. Jak to je fejn òddëchac swiéżim lëftã. Ach!
Jidã do szkòlë. Szkólnô wzérô nó miã, a nick nie gôdô. Gwësno mëszli, że jô jem glupkã. A niech ji bdze. Mògã bëc glupkã. To sã nawetka mòże zgadzac, bò czëjã, że jem corôz glëpszi. Jim jô jem wikszi, tim mni móm z dzecka. Glëpiejã? A co bdze, czedë bdã miôl szterdzescë lat?
W strzédny szkòlé dërch mie pitają, kim jô chcã bëc. Jô nie wiém. Skąd móm cosz taczégò wiedzec? A niech jima bdze – bdã dochtórã òd dzecy. Tak mie sã wëdôwô, że pamiãtajã nen ból rodzeniô. Bdã razã z tëma môlima jistotama, co wëchôdają na swiat, przeżiwôl ból wërwaniô ze spòkòjnoscë nënczénégò swiata.
Sztudérëjã. Sedzã w ksążkach. Ale tegò je! Mariczënë panie jo! Sedzã, pijã piwò, czëtóm ò nëch wszëtczich pùnach, pënkach, òkresach, jôjkach, zaplodnieniém, itd.... Sztudérëjã téż milotã. Je to baro prakticzné sztudérowanié.
Z ti milotë dôl jem dzél se nowémù czlowiekòwi. Dôl dzél cala ë dzél duszë. Dló miã je òn piãkny, chòc mëszlã, że nen malińczi czlowiek mô taczé samé mëszlë, jaczé jô miôl kòl ùrodzeniô. Jô ni mògã rzec, że òn je brzëdczi! Czlowiek doch je piãkny!
Stojã na zalë. Móm plótnianą larwã na gãbie. Przede mną leżi bialka. Nodżi mô rozkraczóné. Wrzeszczi! Wiele jô ju taczich bialk móm w żëcym widzóné. Niech wrzeszczi. Bdze ji lżi. Dzeckò téż wrzeszczi jak dôwajã mù pò slôdkù. Rikôj, rikôj, jô téż rikôl. Rikôj terô, żebë të, jak bdzesz stôri, nie mùszôl rikac.
Leżã we wërach. Wkól mie zôpóloné swiéce dôwają z se wid òdżegnaniô swiata. Cëż, kùńc czedësz mùszôl przinc do mie. Zamikóm òczë. Na sztót zakrëla mie cemnosc, bë spasc z mòjëch òczów na czas fylmù ò żëcym – fylmù ze mną na przódkù. Wejle, ale jô bél… lóntrusã!
Sedzã so fejn w ògrodze. Prawie z bómów lecą krëszczi. Lubiã krëszczi wnetk tak samò jak mlékò.
– Cëż të tu robisz? – ùczël jem miodny glos.
– Sedzã so pòd bómą.
– Chcész jic na zemiã?
– A mùszã?
– Jo!

Wejle, jô sã móm zôs ùrodzoné!
A docz? Docz z taczim wiôldżim bólã?
Zôs móm calé żëcé, żebë nad tim mëszlec...

Stôrô bialka

Jednégò dnia zazwònil dó miã kamrôt z Pëlckòwa, żebë jô do niegò zajachôl na kòrnusa. Tak jem wsôdl w auto ë flot nëkôl do niegò, bò taczi òkazjë do wëpicy ni mógl doch przepùszczëc.
Jakò, że nie znôl jem belno drodżi, to chùtkò zblądzël. Nawetka mie sã fejn jachalo bez te barabónë ë pùstczi, le nie widzôl jem kùńca drodżi, a czas ju bëlo w Pëlckòwie bëc. Doch sznaps żdże! Tak jô doszedl do tegò, że trzéba bë sã kògò ò drogã spëtac. Òb dludżi czas żëwégò dëcha nie bëlo widzec. Jaż ùzdrzôl jem jidącą, pòdpiartą palëcą, stôrą bialkã. Miala òna na òkò zdrząc, tak cos kòl òsmedzesąt lat. Në kò òna mùszala znac drogã. Wstrzimôl jô kòl ni auto ë sã spitôl:
– Bialkò, wiéce wë jak dojachac do Pëlckòwa?
Òna tak nó miã wezdrzala, ùsmia sã kąsk pòd nosã ë rzekla:
– Wiész të co knôpkù, jô tu mieszkajã ju òsmedzesątpiãc lat, a ò taczi wsë nie czëla. Të bë sã mùszôl kògò starszégò spëtac.
Jak jô to ùczël, mie sã tak zebralo do smiéchù, że nawetka sã nie òddzãkòwôl, le wsôdl w auto ë jachôl dali. Za jaczisz kilométer, në mòże dwa, ùzdrzôl jem wëgwizer na chtërnym bëlo namalowóné: Pëlckòwò 5 km.
Nie wara dlugò, a jô sedzôl kòl drëcha. Przë kòrnusu ze smiéchã òpòwiedzôl jemù nã historëjã. Òn sã tak kąsk ùsmiôl, le za sztót rzekl:
– Tak pò prôwdze to ni ma nick do smiéchù. Na bialka òkôza sã mlôdszô òd naju dwajich razã do grepë wzãtëch. Bò òna chòc mia òsmedzesątpiãc lat czëla sã mlodô, a më dërch narzékómë na żëcé, ë mëszlimë, jak bë jic na réntã.
– Jo, të môsz prôwdã – rzekl jô do niegò.
– A to, że nie wiedza drodżi do Pëlckòwa? Jô sã ji prawie nie dzywiã, bo sóm móm czasã problem nalezc drogã dodóm.
– Jo, a nôwikszi jak të jidzesz nocką z gòspòdë – dodôl jô na kùńc, ë më wëpilë slédnégò kòrnusa.

ÙRIWCZI ZËCÉGÒ JÓZWË BIALKA

A z narodzenim Józwë to bëlo tak…

Bëlo to zëmòwą pòrą. Wieczór bél cemny, wiater chlastôl bómama we wszëtczé stronë. Z nieba pôdôl sniég zakrëwając biôlą pierzną môlą chëcz stojącą kòl kùńca Wsë. Z leżnoscë krajewëch òbszczãdnoscë sztrómë tegò dnia nie bëlo. Tatk z Nënką leżelë òcemkù we wërach ë rozpòwiôdelë so ò dzecach, jaż òd tegò gôdaniô stalo sã to co mùszalo sã stac.
A za dzewiãc miesący…

Józwa z wiôldżim krzikã, ùzdrzôl Nôsz Swiat. Zraza òn mù sã za baro nie widzôl. Tam gdze bél dotądka miôl ceplo ë wigódno. Dopiérze jak sã dostôl do nënczinégò cëca to sã kąsk ùspòkòjil. To cëckanié mùszalo mù sã baro widzec, bò pózny, jak bél ju wikszim knôpã, to te sztôltë, chtërné dzéwùsë mielë pòd ruchnama, baro gò jinteresowelë – le to są ju jinny dzeje.
Jegò tatk bél baro rôd z knôpa. Dosc ju miôl dzéwcząt, a bëlo jich jaż sétmë.
– Rok w rok dzéwczã, jaż w kùńcu przëszedl prorok – rzekl tatk na wiesc ò dzedzëcu swòjégò gbùrstwa.
Pierszé miesące żecégò Józwë bëlë baro pëszné. Dërch òn spôl we wërach. Cëckôl mlékò ë slëchôl jak mù nënka spiéwa kòlëbiónczi. Blós czasã starszi na niegò szkalowalë:
– Ò Maricze Panie jo! Zôs ten sã zeszczôl!
Abò:
– Bãdzesz të sztël, të blós rikôsz a rikôsz.
Józwie to wrzeszczenié na niegò nijak nie wadzëlo ë dali robil to co môlé dzeckò robic mùszi.

A za jaczisz czas Józwa zrobil sã wiôldżi jak stolëm ë téj zacząl sã z nim richtich jiwer…

----------------
zdrzë: www.zymk.net, www.belok.kaszubia.com

A z kòzą Józwë to bëlo tak…

Józwa miôl kòzã. Dostôl ją òd tatka, czedë miôl piãc lat. Miôl ją pasc, fùtrowac, dojic ë czëszczëc w ji bùchce. Òkróm tegò do niegò téż nôleżalo zajimac sã gãsama. Wiedno reno, czedë blós sluńce wezdrzalo zeza Górë, lëdze we Wsë widzelë jak môli Józwa szedl na ląkã Kòl Mlina a za nim kòza a sétmë gãsów. Ta ląka zwala sã Kòl Mlina bò stôl tam stôri wiatrowi mlin. Knôp baro lubil tã robòtã bò mógl sã legnac w trôwã ë rozmëszlac ò żëcym, abò téż spac cali dzéń jaż do wieczora. Jednégò razë Józwa spòtkôl na lące swòjégò nôlepszégò drëcha, chtërny mù zabédowôl zabôwã w lese.
– Në jo, më mòżemë jic do lasa, blós co jô móm zrobic z kòzą a pilama? – spitôl sã Józwa drëcha.
– Më doch mòżemë ją przërzeszëc do tegò wiatraka, a gãsë wnëkómë bënë – òdrzekl ten wskazëjąc na mlin.
– Jo, të môsz prôwdã. Tak to bdze richtich – odpòwiedzôl nó to Józwa.
Zrobilë jak gôdalë ë pòbieglë w las bawic sã w partizanów.
Nie wara dlugò, a nad nimë zerwôl sã wiôldzi sztorëm. Józwa dostôl strach ò swòją kòzã ë chùtuszkò pònëkelë do mlina. Czedë òbëdwaji tak bieglë jegò drëch narôz stanąl a zdrzi.
– Józwa widzisz të swòjã kòzã?! – zawrzeszczôl.
Józwa stanąl, zdrzi, a jegò kòchónô kòza przërzëszónô do wiatraka lôtô so nad lasã.
– Marija Józef ta doch nie rozmieje latac. Më tam mùszimë chùtkò biegac a ji pòmóc, bò òna sã zabije – zawrzeszczôl Józwa.
Bëlo ju za pòzdzë. Pòwrózk sã zerwôl, kòza pòlecala w krzôczi ë òstala tam leżącë bez dëcha. Józwa próbòwôl ją retac. Zrobil ji sztëczné òddëchanié, masaż serca, le to ju nick nie pòmòglo. Koza pòszla do swòjégò rajë - a tak pò prôwdze to pòlecala.
Doma Józwa dostôl òd tatka tak mòcny wczirë, że bez trzë dni ni mógl sedzec na slôdkù. Zó to bëlo co jesc bez côli tidzéń.

A pózni we Wsë lëdze sã chwôlëlë, że kòl nich żëla lôtôjącô kòza…

----------------
zdrzë: www.zymk.net, www.belok.kaszubia.com

A z córką Józwë to bëlo tak…

Józwa miôl córkã. Zwala sã Agnes. Bëla to baro snôżô dzéwczã. Agnes miala wiedno kòl se fùl knôpów, a jeden bél taczi co dërch do ni lazël na wrëjë. Józwie òn sã nie widzôl, bò bél to znóny lorbas a pita z sąsédny wsë. Dërch òn mëszlôl jak bë tegò brutmana òd córczi pònëkac. Ni mógl mù rzec: „Bie òd mòji Agnesë, bò mie sã nie widzysz.” Józwa baro ją kòchôl ë nie chcôl ji zrobic krziwdë. Wiedzôl doch, że nen knôp baro ji sã widzôl.
Jedym razã zôs przëszedl nen beniel do Agnesë. Józwa chwacël górz. Òb cali wieczór chòdzël z nórtë w nórt ë mëszlôl jak bë sã jegò pòzbëc. Mëszlôl ë mëszlôl, jaż wpôdl na szpòrtowną mëszl. Przërëchtowôl fejn paczét, zrzeszël pòwrózkã ë wlożël gò razã z kôrtką, na chtërny cosz napisôl, do antaszë knôpa.
Czedë ten ùnuzel przëszedl do se dodóm, òtemkl antaszã ë ùzdrzôl nen paczit, to pòmëszlôl, ze Agnes mùszala mù zrobic jaczisz darënk. Chùtiszkò òdrzeszël pòwrózk, wzérô… a tam leżi wiôldżi wrëk. Wząn do rãczi kôrtkã ë przeczëtôl: „Knôpie të môsz baro dalek dodom, jak të sã zrobisz glodny òb drogã, to so tegò wrëka zjédz. Smacznégò. Twòja Agnesa.” Jak nen knôp to ùzdrzôl to sã òbrazël ë wicy do Agnesë nie lazël na wrëjë. Józwa bél z tegò baro rôd, a jak widzôl, że jegò córka za tim beńlã rikô to ji wiedno gôdôl:
– Në, przestani blëkac, doch taczi wrëkman nie je dlô ce.
Nie minąl miesąc jak Agnes nalazla so jinégò beńla. Le tim razã Józwa bél baro z niegò zadowòlony, bò bél to mądri ë szëkòwny knôp, a co nôwôżniészé syn bògatégò gbùra.

A za dwa miesące Bialk mùszôl wëprawic chùtczé wieselé…

----------------
zdrzë: www.zymk.net, www.belok.kaszubia.com