Zalecenia do wdrożiwaniô kaszëbsczégò jãzëka do jinfòrmaticznych systemów – głos w sprawie

Pòtrzeba standarizacje
Przed pòstawienim tezów i òceną przedstôwiónych w ti sprawie stanowisków, wôrt je krótkò òdpòwiedzec so na pëtanié czë w ogóle taczé ùstalenia są pòtrzébné i czemù miałë bë òne służëc.
W szerok pòjãty technice wszelejaczé standartë i normë werifikùje samò żëcé, pòmijając faktë wpłiwaniô na to żëcé dlô swòjich biznesowich jinteresów. Te òstatné na szczescé nama nie grożą, bò „kaszëbsczi jinfòrmaticzny rënk” to je sprawa niszowô i nicht niżódncyh dëtków w niegò nie jinwestëje. Dlôcz tej téż Kaszëbi ni mielë bë żdac na werifikacjã jistniejących propòzëcjów bez czas. Pòwòdë do te są przënômni dwa. Pò piérszé jesmë dalek z tëłu za jinyma w rozwiju swòji juwernotë w technice, a bez to ni mòżemë so pòzwòlëc na bierné żdanié. Drëgą sprawą je baro małô lëczba lëdzy, co mają pasowną wiedzã i doswiôdczenié, a przë tim chãcë robòtë dlô kaszëbiznë, żebë jejich sëłë i zaangażowanié marnowac na robienié czegòs, co mdze za jaczis czas do przeróbczi.
Paradoksalno ta òstatnô sprawa je, a przënômni pòwinna bëc, dlô naju blós pòmòcnô. Tak pò prôwdze całô ta „werifikacjô bez żëcé”, jakô bëła wspòmnianô na zôczątkù, nie je niczim jinym, jak przëjãcym jaczégòs rozwiązaniô bez wiãkszosc wëtwórców òprogramòwaniô. Temù téż to wąsczé grono znajarzów témë, mô mòżlëwòtã przëspiesziwac te nôterné procesë, bez kôrbiónkã, jakô prowadzy do wspólnych ùstaleniów, a tim samim szpórëje tak wôrtny czas nôleżników tegò niefòrmalnégò karna.
Sprawa ta wëdôwa sã rozstrzëgniãtô ju òb lato 2002 rokù, czej na diskùsyjny grëpie pl.soc.kaszuby bëłë przedstôwióné i diskùtowóné propòzëcje ùłożeniô kaszëbsczich znaków na kluczplace. Jak wiadomò przë ti leżnoce pòwstôł sterownik kaszëbsczi kluczplatë, a pózni w òpiarcym ò te ùstalenia téż KaszEd – piérszi kaszëbsczi editor tekstów.

Rola Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka
Wszëtkò to bëło jednakò blós w sferze niefòrmalnych ùstaleniów grëpë zaangażowónych lëdzy. Co prôwda króm tegò karna nicht wiãcy sã tim nie jinteresowôł, ale òd te czasu minãło ju wnetk piãc lat. Pòjawilë sã czësto nowi lëdze z czësto nowima ùdbama, chtërny są w sztądze zniweczëc donenczasną robòtã pòprzédników.
Jak swòjisté Deus ex machina pòjawia sã Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka (RKJ), to je piérszi prawny òrgan, zajimający sã sprawama kaszëbsczégò jãzëka we wszëlejaczich placach żëcô. Kù reszce nalôzł sã chtos, chto je w sztądze ùprawòmòcnic ùstalenia z 2004 rokù.
Nôprawdopòdobni to prawie pòpchło Stanisława Gepperta do złożeniô RKJ propòzycje przëjãcô pasownych òrzeczeniów. Żebë zwerifikòwac ùstalenia sprzed piãc lat, òdemkłô òsta diskùsja w ti sprawie. Nôbarżi zasadné wëdôwô sã skupienié sã ji na zmianach, jaczé zaszłë òd te czasu, a jaczé bëłëbë w sztądze narëszec spòdlé tamtich ùstaleniów.
W mòji òcenie nie stało sã nick, co bë zmùsziwało do jejich zmianë. Co prôwda nastąpiło w tim czasu baro wiôldżé wzmòcnienié eùro, jakno wespólny walutë Eùropejsczi Ùnie, a co za tim jidze kòniecznosc nalézeniô placu dlô symbòlu ti walutë. Na szczescé przë ùstaliwanim ùłożeniô kaszëbsczich znaków na kluczplace ùdbòdôwcë wzãlë to pòd ùwôgã ju tédë, dlôte nie wpłënãło to w niżóden spòsób na przëjãté rozwiązanié.
Skòrno jednakò òdemkłô òsta diskùsja w ti sprawie, pòjawiało sã rozwiązanié alternatiwné do donenczas stosowónégò, a przedstawioné bez grëpã zrzeszóną wkół Marka Kwidzyńsczégò i jegò starnë www.kaszubia.com. Co cekawé sóm M. Kwidzyńsczi brôł aktiwny ùdzél w ùstaleniach w 2002 rokù.

Pòrównanié propòzycjów
Wôrt bë sã krocy przëzdrzëc tim dwùm zapropònowónym rozwiązanióm. Òbadwa bédënczi są zgódné co do rozmieszczeniô na kluczplace znaków: ë, ò, ô, ą, ó, ł, ż, ń. Rozbieżnoscë tikają sã znaków: ã, é, ù. Wôrt w tim placu zwrócëc ùwôgã, że w òbadwùch przëtrôfkach aùtorzë òpiérają sã na ùniwersalny kluczplace amerikańsczi, tzw. QWERTY, programistë. Pòminiãté òstałë czësto jiné ùkładë, jak chòcbë jesz nie tak dôwno ùwôżóné w Pòlsce za pòdstawòwé tzw. ùłożenié maszinistczi, zawierającé bezpòstrzédno na kluczach pòlsczé diakriticzi. Taczé pòdeńscé ùwôżóm za baro słuszné, bò na całim ju swiece ùżiwô sã taczi samy kluczplatë, dopasowanié do pasownégò jãzëka bierząc z ùżëcô kòmbinacjów z kluczem Alt.
Na czim tej pòlôgô zasadniczô różnica miãdzë dwùma przëtoczonyma rozwiązaniama? Kluczplata z 2002 rokù nôkrocy gôdając je rozszerzenim polsczi kluczplatë programistë ò kaszëbsczé diakriticzi, bez bùrzeniô jistniejącégò tam pòrządkù. M. Kwidzyńsczi propònëje stwòrzenié apartnégò ùłożeniô blós dlô kaszëbsczégò jãzëka, chterno mdze dôwało mòżlëwòta pisaniô blós pò kaszëbskù, bez ùżiwóniô pòlsczich znaków. Kòmpùterowé systemë dôwają mòżlëwòtã dosc letczégò przełącziwaniô sã miãdzë rozmajitima ùłożeniama. Z mòjégò doswiôdczeniô szkólnégò jakno szkólnégò jinfòrmaticzi, a téż prowadżacégò kùrsë doszkòliwającé, dlô przëtłocziwający wiãkszoscë brëkòwników kòmpùtrów, taczé przełącziwania są zapòrowò drãdżé do òpanowaniô.
Pòdejrzéwóm, że Wasta Mark Kwidzyńsczi mô na tã sprawã përznã skrzëwioné wezdrzenié z dwùch pòwòdów. Piérszim z nich je jegò baro dobrô znajomòsc kòmpùtrów, a co za tim jidze letkòsc w pòsłëgiwanim sã wszelejaczima klawiszowima skrótama i dinamicznyma dostrojiwaniama maszinë do swòjich pòtrzebów. Drëgą sprawą nie bez znaczeniô je to, że mieszkô òn w na co dzéń w Niemcach, bez co, jak sã domiszlóm, pòsłëgiwô sã rôz niemiecczim, a rôz pòlsczim. Zmùsziwô gò to do przełącziwniô ùłożeniów kluczplatë miãdzë tima dwùma jãzëkama. Dlôte dołożenié do ti lëstë jesz trzecégò nie je niżódnym tôklã.
Donenczasné tikô sã wprost placu znaków ã i é, ale téż pòstrzédno ù. Jesz nie tak dôwno ùwôżôł jem za smiészné òdstãpiwanié òd ùżiwaniô kòmbinacje Alt+U, bò prakticzné ùżëcé symbòlu € (euro) bëło żódno. Sytuacja sã zmiénia i w tim przëtrôfkù mòje zdanié téż.

Tipiczny brëkòwnik kaszëbsczi kluczplatë
Wôrt w tim placu przëzdrzëc sã përznã tipicznym brëkòwnikóm kaszëbiznë w kòmpùtrach, a raczi zastanowic sã kòmù ji braknie. Pierszą grëpą takich brëkòwników są ju wspòmnióny twórcowie kaszëbsczégò òprogramòwaniô, jinfòrmaticë, jinżinierowie. Pòdstawòwą jejich cechą je baro sprawné pòrësziwanié sã pò kòmpùtrze. Jak ju bëło to rzekłé, je to karno baro môłé.
Përznã wiãcy wëdôwô sã bëc wszelejaczégò ôrtu gazétników, chtërny chòc przeważnie piszą pò pòlskù, to przënômni òd czasu do czasu mùszą co napisac pò kaszëbskù, chòcbële titel ksążczi czë pòzwã festiwalu. Westrzód nich z kaszëbizną je mëszlã nôgòrzi. Pòmijając tich małowielnych, co piszą całé artikle pò kaszëbskù, nie rozmieją òni wëkòrzistac mòżlëwòtów, jaczé daje kòmpùtr w zakresu kaszëbiznë. Stądka prawie sã bierze program „Rodno zemia” czë „Na botach i w borach”, a nawetka „Kaszebe”. Ùwôżóm, że edukacja gazétników w tich spòdlecznych sprawach je, króm wprowôdzaniô kaszëbiznë do corôz to nowich programów, nôwôżniszim zadanim piérszi wspòmnióny grëpë.
Przë widzałim rozwiju kaszëbsczi edukacje i regionalnych stegnów, nôwiãkszim òdbiorcą kaszëbiznë w kòmpùtrach są szkólny. Twòrzą òni wszelejaczé scenariusze ùczbów, kònspektë, kartë robòtë czë nawetka sprawòzdania. Wszãdze tam brëkòwné są kaszëbsczé diakriticzné znaczi. Nie zabôcziwôjmë jednakò przë tim, że głównym jãzëkã jich robòtë je jãzëk pòlsczi.
Nie do przemilczeniô je fakt, że wprowôdzając rozdzenienié kaszëbsczi kluczplatë òd pòlsczi wiôldżi dzél lëdzy zniechãcëlë bë jesmë do ùżiwóniô pòprawnych zapisów. To, na czim pòwinno nama zanalégac nôbarżi, to rozszerziwanié òbszaru brëkòwników, dlôte wszëtkò mùszi bëc dlô nich ùłatwienim. Wszelejaczé ùtrudnienia wprowadzą blós wiąkszé zniechãcenié.

Robòtë je dosc
Ùwôżóm, że kaszëbsczi jinfòrmaticë mùszą jak nôbarżi wëstrzégac sã diskùsjów taczich, jak ta, bò na nich marnëją nôwiãcy swòjich sëłów, chtërne mòglë bë wëkòrzistac na pchniãcé kaszëbiznë w nowé placë, a tich je baro wiele, a nawetka móm wrażenié, że przëbiwô jejich chùdzy, niż wkrôczô w nie kaszëbizna.
Chcã przë tim wërażëc redosc i przë tim wszëtczim nie chcã w żóden spòsób ùmiésziwac tegò, co zrobilë z kaszëbizną w kòmpùtrach, a przede wszëtczim w Linuxu i Macintoshu M. Kwidzyńsczi i jegò drëchòwie, ale wzerac mùszi przede wszëtczim na to, co je pòtrzébné. Ùwôżóm, że pòtencjał kaszëbsczich jinfòrmatików je baro wiôldżi. Problem w tim, że nie wiedno je òn dobrze wëkòrzistiwóny.

Òrzeczenié RKJ
Mòją propòzëcją dlô Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka je òrzekniãcé, że w kaszëbsczich kòmpùterowich systemach domëslną kluczplatą je wersja z 2002 rokù, a wszelejaczé jiné nót je traktowac jakno òpcjonalné, pòdobno jak to je praktikòwóné w wiãkszoscë jãzëków, w tim w pòlsczim.
W ten spòsób mdze widnô sprawa nôblëższi przińdnotë, ale z òdemkłima wrotkama na pòstãpné dekadë. Móm nôdzejã, że chòc za cziledzesąt lat kaszëbizna mdze na tëlé ùżiwónô, że pòlsczi jãzëk mdze mùsz stosowac blós spòradiczno. Tédë to mdze mùszôł zmienic to òrzeczenié. Póczi co jednakò, gwës bez nôblëższé czilenôsce lat wątplëwé je taczi rozwij sytuacje. Dlôte wôżniészé je twòrzenié rzeczów ùżëtecznych, żebë zdobëwac to, co je nôwôżniszé w kòżdim kòmpùterowim systemie – jegò brëkòwników.

Wòjcech Makùrôt
sztudéra V rokù Jinfòrmaticzi na Wëdzélu Elektroniczi, Telekòmùnikacje i Jinfòrmaticzi Gduńsczi Pòlitechniczi
ùszłi szkólny przedmiotu Òperacyjné Systemë w pòlicealnym studium jinfòrmaticznym w Zrzeszë Szkòłów Zawòdowich i Òglowòsztôłcących w Kartuzach
aùtor i prowadnik dwùch edicjów kùrsu dlô dorosłich „Jãzëk kaszëbsczi w kòmpùtrach”

O dyskusji nad klawiaturą kaszubską poinformował też portal Kartuzy.info:
http://www.kartuzy.info/modules.php?name=News&id=2028

Jô ò czim dëcht jinszim. Wedle mie winno sã pisac 'jinternëta', a nie: 'jinternet'. Doch anielsczemù słowù 'net' je równe naji 'nëta'. A òkróm tegò to wedle mie nié mô sã co sromac halac słowa z anielsczégò jãzëka (jidze mie ò kòmpùtrë). Kò to je nôtërny proces. Wirklich zagróżką dlô najégò jãzëka je pòlaszëzna, a nie anielsczëzna.

Choć temat jest ważny, na razie widzę że dyskusja (a w zasadzie okopywanie się na własnych pozycjach) trwa między autorami dwóch alternatywnych systemów - dla windowsa (klawiatura CSB + PL) i linuksa (CSB), ludźmi których można określić jako informatyków. Jako zwykłego użytkownika komputera interesuje mnie WYŁĄCZNIE wygoda w korzystaniu z kaszubskiej klawiatury.

I tu zdecydowanie opowiadam się za wersją PL+CSB (układem w którym występują zarówno polskie jak i kaszubskie znaki). Kilkuletnie doświadczenie pracy z tekstami kaszubskimi pokazuje, iż w 95% sytuacji owe polskie znaki (niepotrzebne wg twórców systemu pod linuksa) są przydatne, czy wręcz potrzebne.
Gros Kaszubów jest dwujęzyczna i posługuje się w piśmie przede wszystkim jęz. polskim. Polski układ klawiatury [tzw. POLSKI PROGRAMISTY] przyswajany jest przez dzieci w szkole i działa w większości biur, urzędów i komputerów domowych. Rozszerzenie go o dodatkowe znaki kaszubskie niewyrobionemu użytkownikowi (a tacy dominują - nie oszukujmy się że jest inaczej) pozwala w miarę bezstresowo przygotowywać także teksty po kaszubsku.

WARSZK napisał: Kwestia przełączania układów z polskiego na kaszubski nie jest obecnie żadną ekwilibrystyką, dokonujemy tego albo przez kliknięcie myszką na ikonkę symbolizującą dany język, albo korzystając ze skrótów klawiatury.
Cóż, takie podejście może świadczyć wyłącznie o wirtualnej wiedzy o świecie. Realnie wielokrotnie spotykałem się z sytuacją, gdy podczas pisania użytkownik skrótem klawiszowym przełączał bezwiednie układ klawiatury z PL na ENG. I były to zawsze sytuacje typy: "nie wiem, co się stało - zniknęły mi polskie litery. Chyba mam jakiegoś wirusa... Owszem można się pośmiać, ale to też pokazuje jaka jest informatyczna wiedza przeciętnego Budzisza czy Szmitki.

Więc jeśli można mieć dwa w jednym (bez konieczności przełączania układów klawiatury, ekwilibrystyk z myszką) to jest to lepsze od dwóch różnych systemów.

Na marginesie - największym kaszubskim problemem (nie tylko z klawiaturą) jest nieumiejętność dogadania się ze sobą Kaszubów. Pieprzeni indywidualiści - same stolemy... No, a jak stolemy skończyły to Kaszubi też wiedzą. Wygineły...

Nie chcę w czambuł krytykować zwolenników klawiatury czysto kaszubskiej. Ale mi trudno. Ich głosyo, które odebrałem jako "okopywanie się", wydają się zupełnie nie brać pod uwagę względów użytkowych. Mam wrażenie, że akcent położony jest zupełnie gdzie indziej i de facto cała dyskusja nie dotyczy klawiatury, ale zgody lub jej braku na współistnienie wytworów [tu akurat klawiatury] kaszubsko-polskich. Celem zdaje się być promowanie czegoś co jest typowo kaszubskie i odrębne od polskiego, podnosić tą odrębność i ją podkreślać.
Ale idąc takim tokiem rozumowania za kilka lat można spodziewać się pomysłu by wyróżnikiem poza brakiem polskich liter była inny alfabet - np. cyrylica. A to każdy przyzna jest kompletną bzdurą.
To co ma decydować o promowanej klawiaturze?
Czyżby kaszubskie kompleksy?

Witóm

Do RKJ mómë jakno Karno Dolmôczów Linuksa ( https://wiki.ubuntu.com/KashubianTeam , http://l10n.kde.org/team-infos.php?teamcode=csb ...) zgoszoną pòprôwioną wersëjã "Wskôzów..." - mòże jã przeczëtac na najëch Starnach Wspiarcô dlô Ôpen Ùdbów: http://www.linuxcsb.org/?p=45 . Króm tegò ma wësłôlë téż cos na ôrt graficzny dokùmentacji bëtnoscë tëch rowiązaniów. Mëszlëmë pòdsztrëchnąc, że wprowadzoné zmianë są òpiarté na ju wdrożonëch w żëcé (jesz przed pòwòłaniém RKJ) rozwiązaniach, jaczé mòże kòżdi brëkòwac w kòmpùtrach bez żódnegò ekstra wgrëwaniô jaczichs dodôwnëch programów. Na dzysô bez przesadë mòżemë gôdac ò wicy jak milionie kòmpùtrów na całim swiece na jaczich mòże pisac pò kaszëbskù, brëkùjąc kaszëbsczi lokalizacëji czë klawiaturë, a je to le zôczątk ë lëczba na rosce z dnia na dzeń.
Sprawa akceptacëji tëch ju wprowadzonëch rowiązaniów przez RKJ je òtemkłô ë tak pò prôwdze nie mô òna téż ceskù na nają dalszą robòtã przë dolmaczënkach. Ma robimë to co robimë w zgòdze ze sobą ë gwës dlôte jidze nama ta robòta dosc dobrze. Mómë blós pòdóné rozwiązania dlô naji logiczné, jaczé mómë ju wprowadzoné do wiôldzich kòmpùtrowich ùdbów, a za jaczima stoi doch stolemnô spòlecznô robòta, równak nie je mùsz jich brëkòwac, je mòżno wiedno zebrac alterantiwné karno lëdzi, co bãdze robiło swòje.

Pòzdrôwióm baro brateczno w mionie Michôła ë swòjim.

Mark

Chciałbym zwrócić uwagę, że w obecnej pisowni kaszubskiej nie wykorzystuje się znaków ę, ć, ś, ź - według mnie więc nie ma sensu zamieszczać ich w projektowanym układzie klawiatury. Proponowany wyżej układ jest układem dwujęzycznym, w którym istniejący już polski układ rozbudowany został o kaszubskie litery, z niekorzyścią dla nich samych - co warto może tu również zauważyć.


Informacja o układzie zawierającym tylko znaki kaszubskie zamieszczona jest na stronie http://www.kaszubia.com/?q=komputre/klawiatura/csb Zaimplementowaliśmy go także w systemie Linux
i obecny jest we wszystkich nowych jego wersjach, które ukazały się (np. OpenSuse 10.2) lub dopiero ukażą (np. Ubuntu 7.4). Zaczynając tłumaczenie Linuksa na język kaszubski, doszliśmy do wniosku, że jeśli już system operacyjny ma być w tym języku, to i rozwiązanie dla klawiatury takim powinno być. Dostępne są również wersje dla Windowsa i Macintosha (http://kaszubia.com/pl/komputery/mac_os_x__klawiatura_kaszubska.html). Krytyczny artykuł o zaproponowanej klawiaturze polsko-kaszubskiej znajduje się na stronie http://www.kaszubia.com/?q=komputre/klawiatura/pl_csb

Osobiście nie sądzę, żeby akurat układ klawiatury był najważniejszą sprawą (dla j. polskiego koegzystuje kilka ich rodzajów) i jest miejsce na zaimplementowanie ich wszystkich, w końcu to tylko problem techniczny i sprowadza się li tylko do edycji odpowiednich plików a myślę, że to sami użytkownicy zweryfikują, który odpowiada im najbardziej. Kwestia przełączania układów z polskiego na kaszubski nie jest obecnie żadną ekwilibrystyką, dokonujemy tego albo przez kliknięcie myszką na ikonkę symbolizującą dany język, albo korzystając ze skrótów klawiatury.