Pewne przesłanki można wysnuć na podstawie systemu grodów strzegących rubieży państwa. Silniejsze grody jak w Santoku, Czarnkowie, Ujściu czy Nakle roztaczały wkoło pewną strefę kontroli nad najbliższa okolicą. Tym bardziej, że po przeciwnej stronie, na słabo zaludnionym północnym brzegu nie istniały konkurencyjne ośrodki pomorskie. Była tu puszcza. Nie przypadkiem kasztelania nakielska była jedną z największych i obejmowała w następnych wiekach niezwykle rozległy obszar. O ten teren nie mogła raczej konkurować z nią bardziej odległy i mniejszy ośrodek w Szczytnie.


Inne przesłanki można zbudować w oparciu o zapis bulli gnieźnieńskiej oraz falsyfikatu mogileńskiego o których pisali już 100 lat temu Kętrzyński i Zakrzewski. Śladem pierwotnych stosunków plemiennych może być granica Kujaw oraz tzw. "archidiakonatu pomorskiego" diecezji włocławskiej. A ta od linii Swiecia przecinala Brdę a następnia kierowała się na poludnie na wysokości Nakła, dochodząc do Noteci pod samym grodem. Dalej na zachód zaczynała się archidiecezja. Kętrzyński na przyklad, na podstawie zapisu w bulli przyjmuje, że przynajmniej część Krajny i późniejszej kasztelanii nakielskiej należała juz w XI wieku do archidiecezji gnieźnieńskiej.

Na pewno więc grody Polan w Ujściu, Nakle czy Wyszogrodzie roztaczaly swoje wladztwo na najbliższą okolicę. Tego sladem zapewne są dawne granice Kujaw obejmujace dolną Brdę i Krajnę nad Notecią aż po Naklo oraz granice archidiakonatu pomorskiego. Śladem jest także wzmianka w bulli o ksztelanii nakielskiej po rzekę Plitwicę (być może dzisiejszą Płytnicę).


Warto przeczytać co o archeologii i skupiskach osadniczych Pomorza pisze Buko. Otóż wschodnie Pomorze było zdecydowanie słabiej zaludnione niż zachodnie. Wielkość skupisk osadniczych nie równała sie tym znad Parsęty czy Odry. Siła ciężkości Pomorza zarówno pod względem osadnictwa jak i siły politycznej zawsze ciążyła do dzielnicy środkowej z Kołobrzegiem jako centralnym grodem. Na to wskazuje założenie tu biskupstwa jak i późniejszy status książąt kołobrzeskich w walkach z Krzywoustym. Pomorzanie wykorzystywali momenty dysorganizacji i słabości by posunąć granicę na południe - np zaangażowanie Bolesława w Czechach by zdobyć Ujście,


Problem granicy polsko-pomorskiej dobrze naświetlił Labuda i Łowimiański. Przede wszystkim sam aspekt limesu nadnoteckiego. W tym kontekście warto wymienić następujące fakty:


1. Pas nadnotecki został wcześnie skolonizowany - już w VI-VII wieku, na co wskazuje powstanie skupisk osadniczych i grodzisk w Santoku i Ujściu oraz Grucznie. Był to więc okres w którym Pomorze zaczęła dopiero zasiedlać ludność słowiańska znad dolnej Odry. Nie jest to też dziwne gdyż Wielkopolska i Kujawy zostały przez Słowian zasiedlone wcześniej niż Polabie czy Pomorze,

2. Inne grody nadnoteckie zbudowano za Piastów - jak np. Wyszogród czy Nakło. Warto tu wspomnieć, że Wyszogród należał do Polski jeszcze za Odnowiciela, a Sątok i Ujście jeszcze za Krzywoustego. Świecie w owym czasie chyba jeszcze nie powstało - Wladysław Herman powracajacy z wyprawy pomorskiej został napadnięty "zbliżając się do granic Polski" nad Wdą, prawdopodbnie pod Drzycimiem. W tym samym fragmencie wspomniano też, że gdy początkowo najechał ziemię Pomorza przebywał w jednej okolicy przez pewien czas, by dopiero później przenieśc sie w bardziej ludna i bogatą okolicę. Nasuwa się więc wniosek, że najbardziej ludne i bogate dzielnice Pomorza znajdowały się w pewnym oddaleniu od granic Polski. Dość daleko na północ od Bydgoszczy i Wyszogrodu sięgały granice późniejszych Kujaw, dopiero dalej zaczynało się Pomorze oraz archidiakonat pomorski.

3. Z okręgu Nakła pobierano dziesięciny dla arcybiskupstwa w XI wieku, w tym także po drugiej stronie Noteci, czego śladem jest zapis w bulli gnieźnieńskiej. Nakło było największym grodziskiem w okolicy i widocznie łączyło się z nim kilka mniejszych umocnień, które skapitulowały po zajęciu grodu przez Krzywoustego.

4. Łowmiański zaznaczył wyraźnie, że Gall odnotwał ekspansję Czechów i Pomorzan jaka nastąpiła po 1038 roku w latach kryzysu monarchii piastowskiej. Kronika odnotowuję że kraj okupowany był przez Czechów i Pomorzan i oswobodził go dopiero Kazimierz. Łowmiański zaznacza, że najeźdźcy utrzymali zapewne część zdobyczy - być może za cenę zależności od Odnowiciela i Szczodrego. Na zachodzie musieli posunąć się bardzo daleko w gląb kraju skoro w ich rękach znalazł się Międzyrzecz.

5. Serce kraju Pomorzan z naczelnymi miastami znajdowało się w centralnej dzielnicy z Kołobrzegiem i Białogardem, gdzie rezydował "sam książę" Pomorzan. Dzielnica ta oddzielona była od domen Piastów pasem szerokich puszcz. Kilkakrotnie Krzywousty z zaskoczenia wdzierał się w "sam środek" ziemi nieprzyjaciela zdobywając lub niszcząc główne ośrodki władzy Pomorza. Droga do Kołobrzegu prowadziła zapewne doliną Gwdy lub może Drawy. Krzywousty przebył ją idąc lasami w dzień i w nocy, kierując się gwiazdami. Przy tym Krzywousty co najmniej dwukrotnie najechał dzielnicę centralną, i w zasadzie nie tylko nie zatrzymały go żadne umocnienia po drodze ale w ogóle przebył tę drogę zupełnie niepostrzeżenie.

6. Inną sugestywną informacją jest oblężenie Nakła. Miasto to musialo znajdować się z dala od głownych domen pomorskich i nie posiadało żadnego militarnego czy osadniczyego zaplecza bowiem gdy Polanie oblegli Nakło, załoga wysłała poselstwo które sprowadzić miało główne siły Pomorzan. Sily te maszerowaly następnie przez kilka dni "nie trzymając się żadnych dróg ani ścieżek" tylko "przebijając się przez gąszcze leśne i legowiska dzikiego zwierza, aż wynurzyli się z lasów, jak myszy polne z nor".

7. Wiadomo, że Pomorzem, a przynajmniej pogranicznymi grodami rządzili "krewniacy" Krzywoustego. Podobne swiadectwo daje też chyba inny fragment kroniki - gdy Władysław Herman ustanowił nad zdobytym Pomorzem własnych komesów, Pomorzanie oswobodziwszy się jednych "za ich winy wymordowali" a innym "szlachetniejszego pochodzenia, rozsądniej i godniej się zachowujących" pozwolili uciec "za zgodą ich krewnych".

8. Na zachodzie Pomorzanie przesunęli granicę nad Noteć dopiero za życia Krzywoustego, budując gród naprzeciwko Santoka.


Wyraźnie więc inny był stosunek tych malych pogranicznych księstewek do Polski niż pomorskiej dzielnicy centralnej z Kołobrzegiem i Białogardem, która politycznie zdominowała te grodowe "państewka". Przy czym nie ulega wątpliwości że sercem Pomorza, zarowno etnicznym militarnym jak i politycznym była dzielnica kołobrzeska. Co nieco pisal o tym Michał: http://naszekaszuby.pl/modules/newbb/viewtopic.php?viewmode=thread&topic_id=1183&forum=3&post_id=8202 Geograficzna niedostępność i izolacja głównych skupisk osadniczych Pomorza była niewątpliwie jedną z powodów dużej samodzielności tej dzielnicy jak i szybko narastającej odrębności językowej.


Nie da się odtworzyć dokładnie owej pierwotnej plemiennej granicy między Polanami a Pomorzanami ale wnioskując z wcześniejszego osadnictwa Kujaw i Wielkopolski, wczesnego umocnienia się Piastów nad Notecią, znacznego oddalenia głównych ośrodków pomorskich od Noteci oraz pobierania dziesięcin i granic kościelnych z obszarów wkoło Nakła i Wyszogrodu, bardziej prawdopodobne jest to, że granica owa biegła właśnie slabo zaludnionymi puszczami pomiędzy bliższą i silniej osadniczo powiązaną z Wielkoposlką doliną Noteci, a pasem wzgórz morenowych, wyrazniej powiązanym z pomorskimi zgrupowaniami znad Regi Parsęty i Wierzycy. Granica ta na pewno była bardzo płynna i zmieniała się w zależności od układów politycznych. Zapewne także osadnictwo nie było zbyt trwale. Biorąc pod uwagę samą tylko liczbę wojen i najazdów, którym towarzyszyło uprowadzanie ludności w niewolę, z okresu Hermana i Krzywoustego, każde pogranicze pozbawione większych grodów było miejscem nie do zamieszkania. Ludność mogła żyć tylko w cieniu umocnień które dawały jej schronienie w czasie najazdu. Dopiero budowa sieci grodów, która trwała jeszcze po wiek XII, była próbą narzucenia trwalszej dominacji nad tym obszarem. Działo to rozpoczęli już w X wieku Piastowie, jednak przerwał je kryzys i ekspansja Pomorza. Dokończyli je dopiero następcy Krzywoustego - książęta wielkopolscy i królowie Polski. Przynajmniej więc jeśli chodzi o pograniczną Krajnę ten polityczny i osadniczy wyścig wygrała Wielkopolska choć na pewno element pomorski był tu od wieków stale obecny. W ostatecznym wyniku mamy nową etniczną i językową grupę która,choć silniej spolaryzowana ku Wielkopolsce. rozwijała się w łączności z obydwoma większymi biegunami.


Taki mniej więcej konsensus wyłania się z najświeższej literatury. O sytuacji osadniczej nad Notecią i w Krajnie zwięźle pisze Labuda w Historia Pomorza, i Łowmiański, Początki Polski III t (tu w oparciu m.in. o prace Ślaskiego i Kowalenki, który Krajnę wliczał do wyszogrodzkiego zespołu osadniczego). O Nakle jako grodzie piastowskim pisał też Kostrzewski w Kulturze Prapolskiej. Przy tym trzeba chyba podkreślić, że choć niewątpliwie pokrewieństwo kulturowe, odległość i ciągłość osadnicza zwiększają prawdopodobieństwo genetycznego pokrewieństwa to pierwotne pokrewieństwo rodowe nie musi odpowiadać granicom struktur wielkoplemiennych, a już tym bardziej granicom wczesnofeudalnym. Nie jest to zasadniczą przeszkodą gdy mamy do czynienia z większymi i wyraźnymi skupiskami osadniczymi odseparowanymi od siebie pasem rubieży - jak np. na Pomorzu Nadodrzanskim czy w Wielkopolsce, czy w kraju Ślężan i Opolszczyźnie, ale staje się nią gdy omawiamy małe zgrupowania osad tworzące enklawy rozproszone wśród puszcz, jak w Krajnie czy na Pomorzu Wschodnim. Tutaj o polonizacji lub pomoranizacji niezróżnicowanej w zasadzie ludności lechickiej zadecydować mogły w dużej mierze wydarzenia późniejsze w tym podziały dzielnicowe a akcje osadnicze.


Trzeba przywołać przykłady początkowego pokrewieństwa Pomorzan i Wielkopolan, lub późniejszej dywergencji Golęszyców, Lędzian/Bużan, czy Dziadoszan/Żarowian, a może także mieszkańców Nowej Marchii czy Polski centralnej. Kto choć skubnął Nitscha czy Dejnę wie że dialekty różnicowały się głównie w dobie feudalnej. Podejrzewam, że niemal 450 lat względnej lub zupełnej autonomii Pomorza, zwłaszcza w końcowej fazie XIV wieku i w XV wieku mogło przyczynić się do pomeranizacji dialektów i grup, które pierwotnie wcale nie musiały mieć pomorskiego charakteru. Lektura Labudy i Łowmiańskiego czy Buko, gdzie wszędzie podkreślona jest różnica między mniej licznymi, wyraźnymi i wiekszymi skupiskami osadniczymi Pomorza Zachodniego, a licznymi i małymi Pomorza Wschodniego, nakazuje wręcz taką ostrożność względem zwłaszcza peryferyjnych skupień osadniczych jak człuchowsko-raciąskiego czy kościerzyńsko-stargardzkiego. Tym bardziej jest to wskazane gdy np. najstarszy zapis brzmi Starogród, a właściwy historyczny gród Gdański był zapewne dziełem Piastów. Takiej pomeranizacji nie da się wykluczyć dla okresu 1038-1466. Wskazuje na to wręcz Górnowicz w oparciu o altaj Kaszubszczyzny. Być może szczątkiem pierwotnej ludności skupiska raciąskiego są własnie Borowiacy a nie drobnoszlacheckie Gochy. Taki stan rzeczy sprzyjałby początkowej tezie Lorentza o pierwotnie silniej polskim charakterze południa Kaszub. To zapewne miał Nitsch i Labuda który ludność typu borowiackiego uznał za pierwotnych mieszkańców południowego Pomorza. Oczywiście kolejne fale mogły nawarstwić sie na ten substrat i dać początek bardziej "czystym" gwarom Kociewia czy okolic Świecia. Dana grupa etnograficzna mogła być więc pomorska w znaczeniu:

- genetycznym/rodowym - najwęższym (patrz Polanie, a Polacy, Ślężanie a Ślązacy).

- językowym -

- politycznym - najszerszym


Dla Krajny przez wzgląd na wczesną przynależność już od X-XI wieku do okręgu Ujścia, Nakla i Wyszogrodu, z krótką przerwą gdzieś między 1038 a 1113, późną kolonizację, osadnictwo rycerskie z Wielkopolski i wielowieczną przynależność do Wielkopolski, wszystkie te trzy czynniki mocniej ciążą ku Wielkopolsce. Choć jak pisałem substrat pomorski tez był zawsze obecny. W przypadku osadnictwa plemiennego sytuacja jest niejasna, i najpewniej osadnicy polańscy i pomorscy przenikali na teren tej rubieży z obydwu biegunów - polanskich nadnoteckich i pomorskich położonych wyżej na północy. Wyraźniejszy i trwalszy podział w XII wieku mógł zaostrzyć różnice i spolaryzować siłę wyżej wymienionych trzech czynników odpowiedni bardziej ku Wielkopolsce i Pomorzu. Nie jestem jednak pewien na ile takie skupienie raciąskie możemy uznać za pomorskie.

Przeczytawszy fragmenty Historii Pomorza i Szkiców Labudy, Początkow Polski Łowmianskiego, oraz fragmentów z Historii Pomorza Nadwiślańskiego a także monografii tyczących osadnictwa i podziałów plemiennych i terytorialnych Pomorza autorstwa Łęgi, Szafrana, Ślaskiego i Górnowicza, na obszarze Pomorza Wschodniego wyróżnia się w zasadzie:

- jedno wyraźne skupisko plemienne jest to obszar nad Wierzycą z centrum w Starogardzie, który odpowiada mniej więcej późniejszej kasztelanii.

- pomniejsze skupiska-enklawy: złotowskie, człuchowskie i raciąskie.


Nie ma w zasadzie, tak jak pisał Piskorski, żadnego dowodu, że skupisko nad Wierzycą, odseparowane puszczami od innych skupisk zachodniopomorskich, a także świecko-chełmińskiego, było odłamem połabsko-pomorskim przybyłym z zachodu, znad ujścia Odry. Górnowicz w "Toponimii powiatu starogardzkiego", podobnie jak Labuda, uznaje to plemię "Wierzycan" za swego rodzaju "pra-kociewskie" i wiąże je z ludnością przybyłą w dół Wisły od strony Kujaw i Ziemi Chełmińskiej.

Gerard Wilke, archeolog specjalizujący się w stanowiskach z obszaru wczesnośredniowiecznej Krajny, łączy je z Wielkopolską i Kujawami, w tym także zgrupowanie znad Brdy z okolic Koronowa i Obrowa w okolicy Raciąża. W zasadzie więc w klasyfikacji postępuje tak samo jak wcześniej Łęga.

Zgrupowanie czluchowskie stanowi enklawę, ale Łęga i Szafran widzieli w nim przedlużenie osadnictwa z okolic Szczecinka.