artykuly-Kaszubskie czasowniki oznaczające jedzenie i picie : Nasze Kaszuby

Użytkownik: Hasło:
Zarejestruj Przypomnij hasło

artykuly-Kaszubskie czasowniki oznaczające jedzenie i picie

Losowe zdjęcie

Pomerania

nr 12/12 poprzednie

Wygląd strony

Kaszubskie czasowniki oznaczające jedzenie i picie

Author: Stanisław Geppert (sgeppert at nigdzie dot eu)

Published: 26.06.2003

Rating 4.92

Votes: 12

Read: 10859 times

Article Size: 15.51 KB

Jedzenie i picie to najbardziej podstawowe czynności człowieka, niezbędne dla jego właściwego funkcjonowania. Nie może zatem dziwić, że liczba czasowników odnoszących się do tych czynności w wielu systemach językowych jest znaczna. Zwraca przy tym uwagę fakt, że obok słów podstawowych, neutralnych (jak polskie jeść i pić) funkcjonują w tym znaczeniu liczne czasowniki, które w swych pierwotnych znaczeniach odnoszą się do zupełnie innych czynności.

W monumentalnym „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej" ks. Bernarda Sychty można znaleźć liczne przykłady kaszubskich czasowników, oznaczających jedzenie i picie, zarówno używanych w znaczeniu dosłownym, jak i w metaforycznym.

Przedstawię je, dzieląc na czasowniki związane z jedzeniem i piciem, a następnie na czasowniki rdzenne, przedrostkowe i przyrostkowe.

I. Czasowniki o znaczeniu „jeść”

a) Czasowniki rdzenne
Do grupy tej należą czasowniki:

jesc 'jeść, przyjmować pokarm' (II 97; s.v. szopienic V 250: „Cepie klósczi

bùzowac 3. 'wiele jeść' (I 96: „Ten może buzować za sedem");

czëszczëc 3. 'dużo jeść' (I 171: „Ten może czëszczëc za trzech");

dëgowac 2. 'wiele jeść' (I 193: „Ten dëgùje za trzech");

draszowac 3. fig. 'wiele jeść' (I 236: „Te potrafisz draszowac za trzech");

dzobac 2. 'jeść z niechęcią' (I 270: „Òn nie jé, le tak dzobie");

grëzc 2. 'żreć, żuć' (I 361: „Koń grëze; „Ten bë chòc eltczi grizł);

chlapać l. 'pożerać łapczywie' (II 31: „Świnie chlapią");

chłądzëc 'wiele jeść' (VII 99: „Ten potrafi chłądzëc” Zabory);

chlodzëc 2. 'jeść dużo' (II 38: „Ten chlodzy za trzech", Bytowskie);

chmòlëc l. 'jeść chciwie' (II 42: „Chmòli jak wilk", Gochy, pn-zach);

chrupac 'gryźć, jeść cos twardego, chrupać' (VII 101: „...jabka chrupiesz");

pùlac l. 'skubać trawę' (IV 222: „Nasze gãsątka ju pùlają trôwã");

repetowac 1. 'jeść wiele i chciwie' (IV 323: „Ten pòtrafi repetowac za trzech", pd, rzadziej śr, pn);

rzëpczëc 'jeść' (IV 385: „Ten potrafi rzëpczëc”);,

sprzątnąc 4.'zjeść z apetytem' (IV 208: „Jô sóm pòtrafiã sprzątnąc całą miskã bùlew");

susac 'o karmelku: trzymać w ustach i rozpuszczać stopniowo śliną, poruszając wargami i językiem' (V 189: „Tego suska susôsz"),

szrótowac 2. fig. 'o ludziach i zwierzętach: jeść wiele' (V 290: „Ten szrótëje za dzesãc");

tłómic 'wiele jeść, być żarłocznym' (V 355: „... Jak ta baba pòtrafi tlómic” pn);

tłuc 4. 'jeść, szczególnie z apetytem' (V 357: „... on sëchi chléb tłuk")',

żréc, zgrzéc, rżéc 'żreć, jeść łapczywie' (VI 312: „Dobro świnia wszetko rżę" 'Smacznego', przysł.);

żmùlëc *żuć, powoli jeść' (VI 317: „Co të tak żmùlisz” pd);

† żużlëc 'szczególnie o ptakach: szybko zjadać' (VI 320: „Nasze kurę żużlą ta pszenica", pn-zach);

† żwac 2. fig. 'o dziecku nie mającym jeszcze zębów, o starcu bezzębnym: mleć językiem pokarm' (VI 320: „...zwie skórka").

Wśród zaprezentowanych tu czasowników neutralny charakter ma czasownik jesc, pozostałe zaś czasowniki są nacechowane emocjonalnie lub akcentują jakąś wybraną cechę spożywania pokarmów. 8 czasowników (bùzowac, czëszczëc, dëgòwac, draszowac, chłądzëc, chłodzëc, szrótowac, tłómic) ma znaczenie 'jeść wiele', przy niektórych słownik Sychty oprócz znaczenia 'jeść wiele' dodaje jeszcze określenia 'łapczywie' (chlapac, żréc), 'chciwie' (chmòlëc, repetowac), 'z apetytem' (tłuc). Pozostałe czasowniki występują w słowniku Sychty z określeniami 'jeść z niechęcią' (dzobac) lub 'jeść powoli' (żmùlëc). W większości wypadków informują one o spożywaniu pokarmów przez ludzi, choć niektóre z tych czasowników nazywają jedzenie zwierząt (pùlac, zużlëc).

Należy również zwrócić uwagę na to, że dla czasowników nacechowanych emocjonalnie znaczenie 'jeść' nie jest ich pierwszym znaczeniem, np. buzowac w znaczeniu l. to 'dorzucać opalu do ognia' („Nie bùzuj tak wiele"), w znaczeniu 2. 'dobrze się palić' („Òdżin bùzëje")', czëszczëc w znaczeniu l. 'robić czystym, usuwać brud' („Czëszczëc zbòżé"), w znaczeniu 2. 'uciekać' („Zajc czëszczi bez pòla"); dëgòwac w znaczeniu l. 'smagać rózgami w drugie święto wielkanocne' („W trzecé swiãto dzéwczãta dëgùjq parobków"); draszowac w znaczeniu l. 'młócić' („Bądzemë witro draszowalë"), w znaczeniu 2. fig. 'bić' („Nasz tatk zarô nas draszowôł"); chłodzëc w znaczeniu l. 'chłodzić' („Ten wiater pikno nas chłodzy"), repetowac w znaczeniu l. 'orać pole leżące długo odłogiem' („Jadã dzys repetowac nasz òdłóg"); sprzątnąc w znaczeniu l. 'doprowadzić do porządku' („Sprzątni ze stołu"), w znaczeniu 2. 'zbierać z pola, żniwić' („Jesz kléwer nie je z pola sprzątniãti"), w znaczeniu 3. 'zabrać, porwać' („Chtos sprzątnął mie sprzed nosa piérzã z płotu"); szrótowac w znaczeniu l. 'rozdrabniać na śrutę ziarno zbóż' („Dzys młënôrz szrótëje")', tłuc w znaczeniu l 'rozbijać, rozkruszać, miażdżyć* („...nie tłëcze tak"), w znaczeniu 2. 'rozgniatać' („Bùlwë tłuc"), w znaczeniu 3. 'mocno bić' („...on baro dzecë tłëcze").

Jedzenie zatem porównuje się tu do czynności gospodarczych (sprzątanie, dokładanie do ognia, oranie, żniwienie, młócenie) lub - żartobliwie - do smagania rózgami w święto wielkanocne.

Większość zaprezentowanych tu czasowników konotuje dwa argumenty:

podmiot i dopełnienie bliższe („...òn sëchi chléb tłuk"), ale czasowniki silnie nacechowane emocjonalnie nie wymagają dopełnienia bliższego, ponieważ ich istotą jest podkreślenie intensywności spożywania pokarmów („... ten dëgùje za trzech").

b) Czasowniki prefiksalne
Do grupy tej należą czasowniki:

nadgrëzc 'nadgryźć' (I 361: „Pies nadgriz ùd");

òbjesc 'objeść' (II 97: „...wszëtczé krzesznie òbjedzą")

òbrepetowac 'wiele zjeść' (IV 323: „Òbrepetowôł całą kùrã");

pòjesc 'pozjadać wszystko' (II 97: „òni wszëstkò pòjedlë"),

pòrżéc 'zjeść wiele, łapczywie' (VI 312: „... bò je porżą")

przegrëzc 2. 'przeżuć, zjeść' (I 361: „... jô bë... cos przegriz"),

schłądzëc 'zjeść' (VII 99: „Jô bëm eszcze schłądzył mniskã grochù", Zabory);

spasc 'spaść, zjeść jako paszę' (IV 40: „Mój sąsôd spas mie wrëczi");

stłómic 'zjeść' (V 355: „Wszëstkò nama stłómił", pn);

wczorchnąc 3. 'wiele zjeść' (VII 40: „Co ta baba potrafi wczorchnąc"),

wdëgnąc 'wiele zjeść' (I 193: „Ten bë całé celã wdëgnął”, Chwaszczyno, Kielno);

wëczëstowac l. 'wyjeść' (I 170: „Chteż ten cëczer wëczëstowôł')

wëczëszczëc 2. 'wyjeść' (I 171: „Wëczëszcził miskã bùlew");

wëdraszowac 2. 'wiele zjeść' (I 236: Wëdraszowôł całą déżkã bùlew");

wëdzobac 'wydziobać' (I 270: „... kurë... wszëtkò wëdzobałë")

wëchadożëc 3. 'dużo zjeść' (VII 96:„...wëchadoźëc miskã bùlew");

wëchłodzëc 2. 'wiele wyjeść' (II 38: „Wëchłodzył miskã krëp", Bytowskie);

wëchmòlëc 'wyjeść' (II 42: „Wëchmòlił miskã bùlew", Gochy);

wëjesc 'wyjeść' (II 97: „...wëjé miskã krëpów");

wërzépczec 'wyjeść' (IV 385: „Chto mie mòje krëpë wërzépcził?” Sulęczyno, Mściszewice);

wëtrzisc 2. 'wyjeść* (V 398: „Wëtrząs całą miskã bùlew");

wëżrëc l. 'wyżreć' (VI 312: „... [krowa] wszëstkù wëżarła"),

zbùzowac l. 'wiele zjeść' (I 96: „Zbùzowôł wszëstek chléb");

zdëgòwac 3. 'wiele zjeść' (I 193: „ten [kawał chleba] të zdëgùjesz"),

zeszrótowac 2. 'wiele zjeść, spożyć' (V 290: „Co te bidlãta zeszrótëją')

zgrézc ‘zgryźć, zjeść' (I 361: Òwce zgrëzłë trôwã");

zeżrec 'o zwierzętach: zjeść, pożreć', wulg. 'o ludziach: zjeść co łapczywie' (IV 312 „...òne bë nas zeżarłë”)

zjesc 'zjeść' (II 97: „Zjédz ten chléb");

zwidniec 'zjeść co z wielkim apetytem, sprzątnąć' (VI 149: a „Zwidniôl wszëtkò miso". Puckie).

Większość z podanych wyżej czasowników to derywaty zaprezentowanych wyżej czasowników bezprzedrostkowych, np. jesc > wëjesc, bùzowac > zbùzowac, choć niektóre w postaci bezprzedrostkowej nie mają znaczenia związanego ze spożywaniem pokarmów, np. wëczëstowac 2. 'wyjeść', ale czëstowac 'częstować, raczyć' („Òni każdégò serdeczno czëstëją), wëchãdożëc 3. 'dużo zjeść', ale chãdożëc 'czyścić, robić porządek' („Chãdożëc chëczë"), spasc 'spaść, zjeść jako paszę', ale pasc 'pilnować bydła, owiec, paść' („...pas òwczôrz bëdło"), wëtrzisc 'wyjeść', ale trzisc 'poruszać, podrzucać, rozrzucać' („Trzëse głową"), zwidniec 'zjeść co z wielkim apetytem, sprzątnąć', ale widniec 'rozwidniać się' („To ju widniało').

Interesujące jest również i to, że czasowniki przedrostkowe konotują dwa argumenty: podmiot i dopełnienie bliższe, podczas gdy ich bazy wymagają tylko podmiotu. Są to więc czasowniki wtórnie przechodnie („Ten szrótëje za dzesãc // Co te bidlãta zeszrótëją).

c) Czasowniki sufiksalne
Do grupy tej należą czasowniki:

hamkac do dzieci 'jeść' (II 8: „Bądzesz hamkała" );

jedzkac w języku do dzieci: 'jeść'(II 98: „Jedzkôj le, dzeckò");

papkac w języku dzieci 'jeść' (IV 25: „Nasze dzeckò papkô"). Spotykamy się tu z charakterystycznymi dla kaszubszczyzny czasownikami zdrobniałymi, tworzonymi sufiksem -k- i używanymi w języku dzieci, przede wszystkim w rozkaźniku i bezokoliczniku. W zaprezentowanej tu grupie trzech czasowników derywatem sufiksalnym jest tylko jedzkac (< jesc). Dwa pozostałe derywatami sufiksalnymi już nie są, ponieważ brak w słowniku Sychty czasowników hamac i papac, choć pewnie pierwszy z nich mógłby być użyty w kaszubszczyźnie.

II. Czasowniki o znaczeniu "pić"

a) Czasowniki rdzenne
Do grupy tej należą czasowniki:

pic l. 'pić' (VII 162: „...bądzesz piła sok z marchwi"), 2. 'pić napój alkoholowy' (IV 268: „Wszëstkò pije")',

cëcac 2. 'pić mleko, przenośnie także wódkę' (I 118: „Ten chlapùs cëcô ten fùzel");

czorchnąc 'zażyć tabaki, wypić kieliszek wódki' (I 175: „Chcemë le so jednégò czorchnąc"),

† dzugnąc 2. o wódce: 'wypić duszkiem' (I 273: „Chcemë le so jednégò dzugnąc"),

gòlnąc l. 'wypić wódkę' (I 339: „Chcemë le so jednégò golnąc"),

grëzc 'pić' (I 361: „Co tak dzys wiele grëzesz", Hel);

grzmòtnąc 4. o alkoholu: 'pić' (I 382: „Chcemë le sobie jednégò grzmotnąc"),

chlapnąc 3. o alkoholu: 'pić' (II 31: „Chcemë le są jednégò chlapnąc"),

kopnąc 2. o wódce: 'wypić' (II 203: „Chcemë le so... jednégò kòpnąc"),

lôkac rzadko 'chciwie pić, żłopac' (II 330: „... lôkac tã zemną wodã", pn-wsch);

pùknąc o wódce: 'pić' (IV 220: „Chcemë le so jednégò pùknąć", Kościerskie);

répnąc 2. 'pić alkohol' (IV 323: „Chcemë le sobie jednégò répnąc")',

sôrknąc l. o wódce 'wypić' (V 17: „,.. so[bie] chcema jednego sôrknąc"),

smôrnąc 2. o wódce, tabace: 'wypić, zażyć' (V 94: „... jednégò smôrnąc", Strzepcz, Zęblewo, Puzdrowo, Szemud, Łebno);

srupac 'pić głośno płyn lub jeść rzadką potrawę' (V 145: „... srupiesz tã zôcerkã", pn-zach);

susnąc o wódce: 'wypić' (V 189: „Chcemë le sobie jednégò susnąc", Kościerskie);

szlëgnąc 2. o wódce: 'wypić' (V 268: „...szlëgnąc jednégò", pn, sr);

targnąc 2. 'upić się' (V 327: „... targnął jednégò". Puckie);

titkac 2. fig. 'pić alkohol' (V 353: „...bùdlã titkô");

trãbic 4. 'pić w dużych ilościach' (V 380: „Ten potrafi trãbic za trzech");

tuknąc o wódce: 'wypić' (V 409: „... jednégò tuknąc")

tutkac o wódce: 'popijać' (V 414: „Sedzą w karczmie i tutkùją")',

wëlknąc o wódce: 'wypić' (V 72: „Chcemë le so jednégò wëlknąc". Kępa Swarzewska);

żłąpac 'o zwierzętach, wulg. także o ludziach: 'pić dużo, łapczywie, żłopać, szczególnie alkohol' (VI 303: „Co të tak złąpiesz")

Wśród zaprezentowanych tu czasowników pić jest neutralny, pozostałe zaś poza srupac mają znaczenie 'pić alkohol' (jako znaczenie jedyne lub towarzyszące piciu innego płynu albo zażywaniu tabaki). Zwraca uwagę charakterystyczna konstrukcja zdania, gdy zachęcamy współbiesiadników do wypicia wódki: „Chceme le so..." (z charakterystycznym czasownikiem). Mamy tu do czynienia z l. osobą liczby mnogiej rozkaźnika w znaczeniu "wypijmy sobie”, a czasownik chcec - chcemë pełni rolę gramatyczną. Podobnych konstrukcji używają Kaszubi, gdy zachęcają do zażycia tabaki („Chcema le so zażëc"), a wśród niniejszych czasowników sarknąc, czorchnqc, smôrnąc oprócz znaczenia 'wypić' mają również znaczenie 'zażyć tabaki'.

b) Czasowniki prefiksalne
Do grupy tej należą czasowniki:

przetutkac 'przepić' (V 414: „Wszëtkò przetutkôł)

wëlakac 'do reszty wypić, wyżłopać'(II 330: „... wszëtkò mlékò welakôł" pn-wsch);

wëpic 'wypić' (IV 268: „... òn wëpił lékarstwò");

wëtrãbic 'wypić duszkiem' (V 380: „... całą bùdlã wëtrãbił)

wëtutkac 'wypić' (V 414: „... całą bùdlã wëtutkalë"),

wëżłãpac 'wypić' (VI 303: „...chto to mlékò weżłąpôł)

zesrupac 'wyjeść płynną część potrawy' (V 145: „... to rzôdczé zesrupiã pn-zach).

Wśród czasowników nazywających picie alkoholu niektóre w pierwszym znaczeniu informują o ruchach gwałtownych, związanych z biciem, uderzaniem , np. grzmòtnąc, targnąc, inne zaś - przeciwnie, mówią o ruchach łagodnych, charakterystycznych dla dziecka, np. cëcac.

Kaszubskie czasowniki nazywające jedzenie i picie, synonimiczne wobec neutralnych jesc i pic, są silnie nacechowane emocjonalnie. 'Jeść..' i 'pić...' to ich kolejne znaczenia, natomiast w pierwszym znaczeniu odnoszą się one do czynności gospodarczych, zjawisk przyrody i stanów psychicznych człowieka. To kolejne ich użycie, oznaczające jedzenie i picie, dużo nam mówi o życiu i pracy Kaszubów, a także o ich przeżyciach psychicznych i kulturze.

[ Return to Section | Return To Main Index ]

Komentarze wyrażają poglądy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za treści w nich zawarte.

Wyróżnienia